Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Ҳ. Алиқулов
ПОЗИТИВИЗМ (лотин. роуШуиз — ижобий) — фалса-фий тафаккурнинг Ғарб мамлакатларида кенг тарқалган бир кўриниши бўлиб, унинг диққат марказида фалсафа ва фан муносабати муаммоси туради. XIX асрнинг 30—40-йилларида
262
Позитивизм
францияда эски фалсафий анъаналардан узил-кесил воз ке-чиш ва янги илмий фалсафа яратиш зарурлиги тўтрисида 0. Конт баҳс-мунозаралар юритади ва позитивизм фалсафасига асос солади.
Контнинг фикрича, аввалги фалсафий анъаналар керак бўлмаган, ечиб бўлмайдиган муаммолар билан ёки ечими топилса ҳам инсонларга ижобий, позитив, фойдали бўлол-майдиган муаммолар билан шутулланган. Конт нуқтаи наза-рида фақат наф келтиришга қаратилган илмий услублардан фойдаланадиган билим илмий ҳисобланади.
Контнинг фикрича, фалсафа фойдаси бўлмаган муаммо-лардан воз кечиши кераклиги билан бир вақтда фанлар ора-сида алоҳида ўринга ҳам давогар бўлмаслиги лозим. У фан-лар орасида энг яхши фанликка ёки фанларнинг фани деган мартабага даъвогар бўлмаслиги лозим. Конт фикрига кўра, фалсафа юқорида кўрсатилган муаммолардан воз кечиб, ил-мий услублар, илмий тил, ҳақиқат муаммолари билан шу-ғулланиши даркор.
О. Контнинг фикрича, фалсафанинг фанлар бялан ўзаро «даъвогарлик» тарихи шундан далолат берадики, «метафи-зик» муаммоларни илмийлик руҳига мослаштиришга бўлган барча уринишлар беҳуда. Демак, ҳар қандай фан унга ўз ҳукмини ўтказишга жазм қиладиган фалсафага муҳтож эмас, у ҳар қандай таянчни ўзидангина топиши мумкин. Анъана-вий фалсафа муаммоларини илмий нуқтаи назардан, яъни тажриба ва аклий муҳокама кўмагида ҳал қилиб бўлмайди. Метафизика сарқитларини фандан сиқиб чиқариш лозим. Бун-дай сарқитлардан бири фан томонидан ҳрдисаларнинг саба-бий тамойил асосида таҳлил қилиниши ва уларнинг моҳия-тига кириб боришга даъво қилишидир. Фаннинг вазифаси Чодисаларнинг «нима учун» эканлигини уқтириб бериш эмас, балки уларнинг «қандай экан»лигини ёритиб беришдан ибо-ратдир.
П. нинг ривожланиш жараёнида фандан дунёқарашга бе-восита тааллукли муаммолар олиб ташлана борди. Буни XIX аср позитивизмининг йирик вакиллари — Ж. С. Милль ва Спенсер қарашларида яққол кўрамиз. П. вакилларининг таъ-кидлашича, билиш, тажриба, субъект-объект муносабати. «Нарса», «субстанция», воқеликнинг унсурлари, физиоло-гик ва психологик жараёнларнинг ўзаро алоқадорлиги маса-лалари соф метафизика муаммоларидир.
XX асрнинг 20-йилларида неопозитивизм ёки аналитик Фалсафа юзага келади. П.нинг биринчи ва асосий кўриниши Ҳисобланган мантиқий позитивизм ёки мантиқий эмпиризм (М. Шлик, Р. Карнап, Г. Райхенбах ва бошқалар) мантиқ
263