Фалсафа қисқача изоҳли луғат

264
Прогресс
«Эътиқоднинг ўрнатилиши» номли асарида (1878—1879) эъти-қод ва бурч ўртасидаги фарқни ажратишга уринади. Унинг фикрича, бурч ҳаракатга ундайди ва эътиқодга эришиш учун курашни рағбатлантиради. У шубҳаланиш назариясига асос солиб, унинг асосий томонлари сифатида эътиқод ва маъно тушунчаларини олади. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, Пирс умуман, ўз даврининг ҳар томонлама камол топган кишиси эди. Бир вақгнинг ўзида у геодезист, файласуф ва мантиқ-чи, математик ва белгилар назариясининг асосчиси бўлган. Пирснинг фалсафий қарашларини шаклланишига Конт, Дж. Беркли таъсир кўрсатди.
ГТ. ва субъектив идеализм бир-бирига яқин таълимотлар. Унинг учун зҳамиятга сазовор бўлган хусусият шундаки, у ёки бу объект ҳақидаги тушунчалар маъноси ва аҳамияти уларни келтириб чиқарган амалий натижалардан қидирила-ди. Илмий билишда тажриба ўтказишга катга эътибор бериш прагматизмга хос бўлган хусусиятдир. Логика (мантиқ)нинг қонунлари ва шаклларини прагматизм, фойдали функция-лар сифатида олиб қарайди. Шунинг учун бўлса керак, у АҚШ олий ўқув юртлари, университет ва коллежларининг ўқув дастурларида катта ўрин тутади. У бизнес, жумладан хар қандай «фойдали» фаолият кўрсатиш учун қулай бўлган ус-лубий қўлланма сифатида Америка бизнесменлари, мене-жерлари, сиёсатдонлари ва давлат арбоблари ўртасида кенг ёйилган эди. Фақат кейинги йиллардагина у ўз ўрнини нео~ позитивизмга ва диний фалсафии концепцияларга бўшатиб бера бошлади.
Р. Имомалиева
ПРОГРЕСС (лотин. ргоёгеззиз — олға қараб ҳаракатла-ниш, муваффақият) тараққиетнинг йўналтирилган илгари-ланиш шакли бўлиб, бунда қуйидан юқорига унча мукам-мал бўлмаганликдан мукаммалликка ўтиш содир бўлади.
Прогресс турли тизимларга яхлит равишда ҳамда унинг қисмлари ва унсурларига айрим равишда хос бўлади. Про-гресс тушунчасига регресс кескин қарама-қарши туради ва кейингиси, биринчисининг акси ўлароқ, илгариланиш ҳара-катининг барҳам топишини ифодалайди.
Прогресс типологиясига бағишланган ишларда илм-фан ютуқларига асосланиб, табиатда энг кўп учрайдиган про-грессив ўзгаришларни таснифлашга ҳаракат қилинади. Шун-га биноан, прогресс хилларининг ўзаро боғлиқаигининг икки хил таснифи мавжуд. Бири материя ташкил этилишининг тобора юқорироқ даражасини вужудга келишига асосланган бўлса, иккинчиси шу даража доирасида моддий тизим таш-