Fakulteti qanegeligi 3-kurs

Ana : Ey... bul gaplami qoysańiz.. Házir sol gaplami aytatuǵın waqıtpa. Onnansha balamızdı ne qılıw haqqında oylayiq, onı jasırıwımız kerek.
Áke: Jasırıwımız kerek? Ne ol saǵan oyınshıqmidiki, jasırıp qoysan'...
Ana : Mudam sonday qilasiz! Sanalı gáplerińizdi jiynastırıń. Onı qay jerge jiberemiz. Dala ha'wloge jo'netsek,, ne deysiz?
Áke: Qanday dala ha'wli? Ulin militsiyag'a tapsıramız! Basqa ne da ete alamız? Házir... men militsiyaga telefon etemen. Ne bo'Isa boldi endi...
Uli: Joq! Oday etpeysiz! Telefonǵa tiymen'... ( iyterip jiberedi, a'ke jig'ilip tu'sedi ha'm ju'regi hu'rij etip o'ledi).
Ana : Neler etip qoydıń, a'ken'di óltirip qoydın'-g'oy, na'ma'rt!
Uli: Sheshe, maǵan mashinanı giltini beriń, men ketay!
Ana : Qayaqqa ketesen, nanko'r!.. Otangni óltirip qoydıń... (Kúyewine qaray) kózin'izdi ashin' .. Meni keshiriń.... (Balasına qaray) Joǵal, bul mannan...
Uli: Maǵan pul kerek! Pul kerek! Beriń giltni, deyapman! Tap sol payıt militsiya xızmetkerleri kirip keledi hám uldi qoIg'a aladi.
Militsiya jumısshısı : Balasıńız adam óltiriwde gúman etiledi, jınayat kodeksin tiyisli elementlerın kóre qamawǵa alıwǵa májbúrmiz. (Jalǵız qalǵan ana hesh nárse deyalmay, saqnada qatıp qaladı ). Usı temanı ideologik talqin haqqında ga'p barǵanda, avtor shig'armanin' tásir kúshi haqqında oylawı kerek boladı. Bul saxna kórinisinde a'ke o'lip ketti, biraq perzentin tárbiyasına itibarsız qarag'an ana ushın jalg'iz qalıwdin' ózi de waqiya. Biraq, bunı basqasha sheshiw de múmkin. Perzent pul sorap úyine kelip anası pul bermeydi. Anası “puldi biznes” ushın tikip qoyǵanı ushın pul beralmaslig'in aytqanda, perzent túsiniwdi qálemeydi hám onasining moynı daǵı (yamasa qolı daǵı ) taqinchoqqa jabıwadı hám ekewi ortasındag'ı konflikt ananin' waqiyasi menen tawsıladı. Bunday ideologik talqinda tamashago'yge “Ey insan, perzent tárbiyasına jiddiy qatnasta bolg'in, onı erkalatmasdan, jumısqa, miynetke u'yret, togi nátiyje bul shıǵarmadaǵı qaharmanlardin' turmısına uqsap qalmasin”, degen ideyanı sıńırıwǵe háreket qılıw ssenaristning uqıbinda kórinetuǵın bolıwı kerek. Buǵan uqsaǵan saqna kórinisleri ushın álbette dramaturgik nizamlıqlardi biliw zárúrli bolıp tabıladı. Usı saxna kórinisin analiz etetuǵın bolsaq, waqıyanıń baslanǵısh bólegi, yaǵnıy prologi - a'keni perzentlerin kútiwi, túyin - perzentiniń adam óltirip qoyǵanlıǵı haqqındaǵı xabardi esitiwi, waqıyalar rawajlanıp barıp kulminatsiyag'a, yaǵnıy a'kenin' ólimi hám sheshim - perzenttiń militsiya xızmetkerleri tárepinen qolǵa alınıwı hám ananin' pushaymani, dep belgilew múmkin. Búgingi kúnde kórkem óner, ádebiyat, sonday-aq ǵalabalıq-kórkem ilaj, kórsetiwler hám tamashalar arqalı kisiler xarakterin, ıqtıqatın ol laming turmısqa, nafosat álemine bolǵan muhabbatın tárbiyalawda ideologiya, mádeniyat xızmetkerleriniń ruwxıylıqı tóbeoba asıp barıp atır. Sonlıqtan, ádebiyat hám kórkem óner kisilerdin' ǵárezsizlik dáwirine uyqas hám tán kórkem-ideologik jetik dóretpeler jaratıw zárúriyatı óz-ózinen ayan boldı. G'árezsizlik bolsa ekonomikalıq, ruwxıy hám hátte siyasiy tárepten bárkámal insandı jaqtiradi. Bunday dańqlı jumısqa úles qosıw bolsa hár bir avtor hám shoiming, aktyor hám rejissordin' múqaddes minneti. Sonday eken, institut jáne unıversitetlerdin' studentleri, atap aytqanda olardin' oqıtıwshıları hám tárbiyashılarınıń ózleri de tap sol qıylı tárbiya kórgen, psixik álemi joqarı bo'lmog'i kerek. Házirgi kúnde ideologik-kórkem joqarı, ǵárezsiz ssenariylar jaza alatug'in, qızıqlı tamashalar qo'ya alatuǵın materiallıq ilajlar sho'lkemlerge talap úlken. Bul isleme tabıslı ámelge asırıwda bolsa dramaturgiya teoriyasın tereń úyrenip shıǵıw hám ssenariyik sheberligin ózlestiriwdi talap etedi. Teoriyalıq tıykarǵa iye bolmaw bolsa studenttiń ámeliyatda sıltınlawǵa alıp keliwi tabiiy. Bilgenimizdey, tamashago'yge ótkeretuǵın tásir kúshi kóp tárepten tiykarǵı materialǵa, ssenariydin' ideologik-kórkem jetiliskenligine, ssenaristtin' dóretiwshilik qábileti, uqıpı, dúnya qarawı bilimi, fantaziyasi menen bekkem baylanisli. Materiallıq ilajlardin' ayriqsha táreplerinen biri sonda, bul orında ssenarist menen rejissyordin' o'zligi kórinetuǵın boladı. Sonıń menen birge, student de ssenarist, da rejissor bolıwı, publitsist, hújjetli kórkem xarakter jaratıw sırların jaqsı túsiniwi, sezim etiwi shárt, bir sóz menen aytqanda, dóretiwshi bolıwı zárúr. Drama hám ssenariydi maydanǵa keltiriw ushın dramaturg hám ssenaristtan qanshellilik uqıp, kúsh talap etilse, materiallıq ilajalar ssenariysinin' avtorınan da sonshalıq bilim hám uqıp talap etiledi. Inssenirovkada da tap sonday. Ssenariy tek qandayda bir ilaj yamasa bayramdı, mashqalanı kórsetiw etipgine qalmay, onı analiz de etedi. Ol dramaturgiya nızam - qaǵıydalarına tiykarlanǵan halda (drama bolsa kórkem ónerdiń bir turi bolıp tabıladı) bul analiz dramatik jaǵdaylar, qarama-qarsılıq (konfliktler) arqalı ámelge asıriladı. Drama hámme waqıt óz qaharmanların jaratadı. Kórkemlik qashanda, jańa máseleler, jańa sujetler, jańa qarama-qarsılıqlar tiykarına qurılǵanda g'ana óz jamalin kórsetedi. Ásirese, jaslar turmısına arnalǵan ilaj ssenariysi tiykarında kúshli máseleler jatıwı kerek. Sebebi, óspirimlik dáwiri - insan omiriniń búklem noqatları bolıp tabıladı. Olar tunisinin' túbiri, tereń máseleleri menen qızıǵadi. Jaslar turmısına arnalǵan kóplegen ilajlar ssenariysida ótkir qarama-qarsılıqlar jetiwmeydi. Uqıplı ssenarist óz shıǵarmasında jaslar turmısındaǵı mashqalalardi ańlatatuǵın jergilikli faktlardan, sonıń menen birge ádebiyat hám kórkem óner dóretpelerinen paydalanıp, ótkir dramatik jaǵdaylar jaratadı. Bular sózge shıǵıwshılardıń gápleri, túrli taxtalar, kórinisler, illyustrativ materiallar formasında ssenariyga, ol tiykarındaǵı ilajǵa tásirlilik baǵıshlaydı, onı mazmunli etedi. Mádeniy-aǵartıwshılıq shólkem ssenariysining syujeti - onıń tikkeley mazmunın shólkemlesken, óz-ara baylanısqan hám rawajlanıp baratuǵın turmıslıq dáliyller hám waqıyalar bolıp tabıladı. Sujette ssenariy arqalı aytilayotgan waqıyalar ishindegi eń zárúrli dúgilisisler, qarama-qarsılıqlar hám kisilerdin' óz-ara munasábetleri sawlelenedi.
1.1. Ha'r qanday ilajdi sho'lkemlestiriw ushin aldi menen onin' dramatikaliq tiykari bolg'an scenariy jaziladi. Scenariy bul ilajlardi a'melge asiriwdag'i da'slepki qadem bolip esaplanadi.Scenariy so'zi U.Qoraboevtin' << Ko'rkem - massaliq ilajlar >> ( Badiit - ommaviy tadbirlar) kitabinda << Scenariy - italyansha so'zden aling'an bolip, shig'armanin' plani, onin' sxemasi>>, dep ta'riyp bergen. So'zliklerde bolsa sscenariy :
1) kinoscenariy;
2) teatrda qoyilatug'in dramatikaliq shig'armanin' rejesi, syujet sizig'i, operadag'i dramatikaliq ha'rekettin' su'wretleniwi, balette - syujettin' barliq ayaq oyin ha'm mimikalarin o'z ishine alg'an quramali bayanlamasi;
3) pesada qatnasiwshilardin' saxnag'a shig'iw waqiti ha'm ta'rtibi ko'rsetilgen jol-joba, dep derek beredi.Massaliq bayram ha'm ilajlarda scenariy - o'tkeriletug'in bayram yamasa ilajlardin' toliq jazba bayani, dep ta'riyplew maqsetke muwapiq.Scenariy jaziliwinda to'mendegi waziypalar a'melge asiriladi:
• bayram yaki ilaj o'tkeriletug'in orin u'yreniledi;
• ortaliq sharayattan, temadan, ilaj temasinan kelip shiqqan halda derekler izlenedi;
• hu'jjetli materiallar ko'rkemlestiriledi; • saxna usillarinan paydalaniw jollari izlenedi;
• ta'sirli qurallar tan'lanadi.
Senatiyshiliq sheberligi tiykarinan u'sh na'sege bag'inadi, yag'niy do'retiwshilik baqlawdin' qa'liplesiwi, ( scenariyashi ushin ju'da' kerekli bolg'an o'mirlik ha'm turmisliq materialardi tawip ajirata aliwi), dramatikaliq pikirlewin rawajlandiriw - ( scenariy u'stinde islewde za'ru'r bolg'an dramanin' uliwmaliq teoriyasina a'mel etken halda syujetler izbe-izligin ha'm ilajlardin' kpoziciyaliq du'zilisin belgilep aliw) do'retiwshilik fantaziya ha'm obrazlu sheshimge keliw.