Fakulteti qanegeligi 3-kurs

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
___________ fakulteti
___________ _________qanegeligi 3-kurs
________________paninen

KURS JUMÍSÍ
Tema:Scenariy inssenirovka saxna kórinisleri


Orınlaǵan: A.Saparbaev
Qabıllaǵan: _______________

	Kirisiw.	3
I.Bap	Ssenariy ha'mde ma'deniy ilajlar haqqinda uliwma tu'sinik.	6
II. Bap	Tiykarg'i bo'lim.	8
II.1.	Scenariy ha'm olardin' ju'zege keliwi.	13
II.2.	Scenariy, inssenirovka haqqinda uliwma tu'sinik.	19
II.3.	Scenariy, inssenirovka, saxna ko'rinisleri baylanıslilig'i.	24
II.4.	Saxna ko'rinisleri ha'm obrazlar ko'rinisi.	29
	Juwmaqlaw	33
	Paydalanilg'an a'debiyatlar dizimi	35

Kirisiw
Temanin' a'hmiyeti. «Ssenariy» — italyansha so'z bolıp, kinoda, televideniyede, teatrlarda qoyilatug'in pyesalar, g'alabalıq xabarlar programması, jobası, syujet, sxeması, kirisiw waqtı, shig'iw jag'dayı bolıp tabıladı. «Ssenariy» so'zine parsısha «Jazıwshı» — jazıwshı, avtor ma'nisinen «navis» qosilip, «Ssenariynavis» terminin jaratılg'an ha'm qollanıw etilgen. Ssenariynavislik tariyxına na'zer taslasaq, jazıwshılıq tariyxın ko'remiz. Ko'rkem a'debiyatqa baylanıslı tu'rler — poeziya, o'lshem ha'm uyqassız qara so'z benen jazılg'an ko'rkem shıg'arma, drama ha'm eposlar qashan payda bolg'an bolsa, ssenariyler de sonda payda bolg'an, dewge tiykarımız bar. Sebebi ssenariylerde epik ken'lik, dramaturgiyaliq o'tkir qarama-qarsılıqlar, nasriy su'wretler, nazmiy nafosat sa'wlelenedi. Biz ssenaristlik tariyxın u'yreniw ushın a'debiyat tariyxına bir na'zer tastap o'tiwimiz sha'rt, dep oylayman. Ssenarist - jazıwshılar ko'birek bolip o'tken waqıyalar haqqında jazıp, ko'z aldimizda, ekranlarda gewdelenip, o'z ideyaların izertleysi. A'piwayilastırıp aytqanda, ha'r bir jaziwshi tek jaqsılıqtı, a'dalatli, meyir-muhabbatti o'z ideyalarına qarar etip aladi. Sol pikirler arqalı oqiwshi, tin'lawshılardı jaqsılıq ta'rep jetekleydi, jamanlıqtı joytıw ushın bayqag'ish ruwxıylıqtı ta'rbiyalaydi. Sebebi insan oylawı ku'shli, qu'diretli janzat bolıp tabıladı. Eger og'an jawızlıq ideyasın sin'dirse, insaniyat basına páleketler keltiriw mu'mkin. Og'an jaqsılıq ideyası sin'dirilse, du'nyanı jaynap jasnatip, insaniyat ushın psixik ha'm pa'rawan da'wirdi jaratıw mu'mkin. Bizge a'debiyat tariyxınan belgili eramızdan alding'i XIII a'sirlerde — du'nya a'debiyatı, anig'i grek a'debiyatı rawajin taptı. Grek a'debiyatınin' o'lmes iyeleri Gomer, Sofokl, Esxil, Aristofanlar du'nyag'a keldi. Olardin' shıg'armaları derlik u'sh min' jıldan berli du'nya xalıqlarının' ma'na'wiy en' jaqsı g'aziyneleri bolıp kelmekte.
Ma'mleketimiz g'arezsizlikti qolg'a kiritkennen son', insanlar sanasın, du'nyag'a ko'z qarası, oylawı, maqset ha'm umtılıwları, bir so'z menen aytqanda, ma'nawiy-ideologiyalıq a'leminde, psixik ta'biyatı ha'm ha'tte tu'sinde u'lken o'zgerisler payda bola basladı. Bug'an baylanıslı Prezidentimiz ha'm hu'kimetimizdin' ma'nawiy ha'm ag'artiw, ideologiya, ma'deniyat, ko'rkem o'ner ha'm logikaliq jo'nelis boyınsha alıp barılıp atırg'an turmıslıq ha'm a'dalatli siyasatı za'ru'rli faktor bolıp xızmet etpekte. Solay eken, ga'p ruwxıylıq, ideologiya, ideya, ko'rkem o'ner, ma'deniyat ha'm ruwxiyliq haqqında barar eken, ol jag'dayda materiallıq ilajlardin' dramatik turi bolg'an puqta ssenariyler jaratılıwınin' a'hmiyeti ku'ta' u'lkenligin hesh kim biykar ete almaydı. Temanın' maqseti.G'alabalıq ko'rkem o'ner do'retpeleri esaplang'an teatr, kino yamasa g'alabalıq ilajlari mazmunli, maqsetli sho'lkemlestiriwde ko'rkem o'nerdin' barlıq tu'rlerinen paydalanıladı. Biraq, derlik sho'lkemlestiriletug'in qandayda - bir ilaji joq, ol jag'dayda ssenariy jazılmaydi. Barlıq saxna shıg'armalarının' tiykarg'ı deregin a'debiyat ha'm oniny teksti qurag'anı sıyaqlı, qanday temag'a tiyisli ilaji bolmasin, ssenariysiz onin' mazmunın ashıp beriw mu'mkin emes. Materiallıq ilajlardin' tiykarg'ı waziypası - milliy ha'm du'nya materiallıq atlarinin' en' jaqsı úlgilerin keń jayiw ha'm g'alabalastırıw, o'sip kiyatırg'an a'wladtı, jaslardi ma'nawiy ta'rbiyalaw, milletine, tariyxına, insaniyatqa bolg'an hu'rmetti oyatıw ha'm saqlaw esaplanadı. Solay eken, xaliqlardin' ayriqshalıg'i ha'm ayrıqshalig'ın saqlaw, tariyxan qa'liplesken a'yyemgi milliy ma'deniyatlar, ko'rkem o'ner ha'm xalıq do'retiwshilikti, ju'z jıllar dawamında quram tapqan milliy da'stur hám u'rip-a'detlerdin' óz-ara jaqınlashuvi ha'm bir-birin bayıtıwı ushın, du'nyada jasap atırg'an tu'rli millet ha'm elat wákilleri ortasında o'z-ara hu'rmet ortalig'ın qarar taptırıw ushın materiallıq ilajlarin a'hmiyetin bo'lek atap o'tiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sonın' menen birge, materiallıq ilajlarda shaxs o'z insaniy pazıyletlerin qa'liplestire baslaydı, jasırın, ayrıqsha, individual qa'siyetleri, qábiletlerin jan'alıq ashadı, olardi o'stiredi ha'm rawajlantirip baradı, ja'miyet, turmıs menen baylanisqa kirisedi. Quramalı social haqıyqatlıq retinde bul ilajlardiń ózine ta'nligi sonda, ol insaniyat a'wladlarının' miyneti ha'm bilimlerin o'zine sin'irip aladı, saqlaydı, turaqlı bayitip baradı ha'm olar kelesi a'wladlarg'a jetkizip beredi. Mine sonday u'lken isleme a'melge asırıwda materiallıq ilajlardi sho'lkemlestiriw, yag'nıy onin' dramatik hasası bolg'an ssenariyni jaratıw, saqnalastırıw ha'm ha'mmege usınıw arqalı insanlarg'a ta'sir qılıw usı pa'nnin' tiykarǵı mazmunın quraydı. O'zbekstanda insanlardin' jasaw sha'rt-sha'rayatların jaqsılaw, jaslarg'a bilim beriw, bos waqıtların na'tiyjeli sho'lkemlestiriw ha'm bunin' na'tiyjesinde ja'miyet turmısında aktiv qatinas etiw, shańarag'ı, ka'sibi, watanın súyiw sıyaqlı unamlı qasiyetlerdi ku'sheytiwge úlken itibar qaratıp atır. Sol sebepli de jámiyet rawajlanıwına tiyisli bolg'an barlıq tarawlarǵa bo'lek a'hmiyet berilip atır. Atap aytqanda, O'zbekstan Respublikası Ministrler Ken'esinin' 2013-jıl 25-iyundag'i 2013-2018 jıllarda zamanago'y ma'deniyat ha'm xalıq dem alıw orayların sho'lkemlestiriw ilajları tuwrısında”gi 178-san sheshimi a'ne sonday ullı maqsetlerge qaratılg'an. Bul qarar xalıqtin', ásirese, balalar hám jaslardin' intellektuallıq, estetik hám materiallıq mu'tajliklerin tolıqlaw qandırıw ushın za'ru'r zamanago'y, social - materiallıq ha'm ruwxıy - bilimlendiriw jaratıw maqsetinde qabıl etken. Usı qarardin' 2-qosımshasında, yaǵnıy, “Ma'deniyat hám xalıq dem alıw orayları tuwrısında”gi Qag'iydanin' “Ulıwma qag'iydalar”ida “Xalıqtin' materiallıq mútajliklerin úyreniw ha'm de mádeniy-ag'artıwshılıq ha'm kewil ashar o'zgeshelikke iye bolg'an tu'rme-tu'r xızmetler ko'rsetiw, ha'weskerlik, ko'rkem dóretiwshilik ha'm ámeliy ko'rkem o'ner menen shug'ıllanatug'inlar ushın shárt-shárayatlar jaratıw Oraydın' tiykarg'i iskerligi esaplanadı” delingen. Bunnan ko'rinip turıptı, olda, ma'deniyat hám xalıq dem alıw oraylarinin' iskerligi ju'da' ken' masshtabtı iyeleydi. Sonday eken, bunnan sonday juwmaq shig'adi, oraylarda shólkemlestiriletug'in ilajlardin' tiykari bolg'an jetilisken ssenariy jaratıw za'ru'r wazıypa bolıp tabıladı.