Fakulteti qanegeligi 3-kurs

II.3.. Scenariy, inssenirovka, saxna ko'rinisleri baylanıslilig'i.
Materiallıq ilajdi shólkemlestiriwdegi eń qıyın process tadbirdi birden-bir tema sızıǵına jóneltiriw bolıp tabıladı. Sol temaǵa uyqas derekler izlew, saxna, yaǵnıy, ilaj ótetuǵın jaydı úskenelew, qatnasıwshılami toplaw, wazıypalami túsindiriw hám repetitsiyani baslawdan aldın ssenariy rejissyordin' qolında boiishi shárt. Ssenariylami 3 qıylı taypaǵa ajıratıw múmkin:
1. A'piwayı ssenariy (ámeldegi materiallami izbe-izligi belgilenip,
basqarıwshı baylanistiriwshu retinde qatnasadı );
2. Jıynama ssenariy (hár qıylı ssenariylardan isletilgen materiallarditn fbydalangan halda jazıladı );. Original ssenariy (tamashagóy kóz aldında ózi kutpegen túrli búklemlerge, dúgilisiwlerge, sezimlerge dus keledi, tadbirden estetik zawıq aladı ). Haqıyqattan da, jurtımız ǵárezsizlikke eriskennen keyin, materiallıq ilajlami joqarı dárejede shólkemlestiriwge úlken itibar berilip atır. Shujihatdan alıp qaralganda, tamashago'ydin' ko'z ońında ózi árman etken sha'rt sharayatlardi jaratıw, oyda sawlelendiriwindegi ruwxıylıqqa erisiw ssenaristin' jelkesine úlken juwapkershilik júkleydi. Original ssenariy jaratıw barlıq ssenaristlerdin' qolinan kelebermeydi. Bunın' ushin ssenaristin' dúnyaǵa kóz qarası keń, dárejesi oǵada kúshli hám joqarı dárejede bo'lmog'i kerek. Sol sebepli de materiallıq ilajlardı shólkemlestiriwde ssenarist menen islew procesi eń zárúrli basqıshlardan biri esaplanadı. Materiallıq ilajlardi shólkemlestiriwde júdá kóp jaǵdaylarda dramatik dereklerden paydalanıladı. Biraq, hámme ótkerilip atırǵan ilajlar ushın da dereklerdi tabıw ańsat bolmaydi. Bunday jaǵdaylarda inssenirovka usılınan paydalanıw úlken nátiyje beredi. Saxnalastırıw ushın dóretpe tańlanayotganda tek dramatik, tayın pyesalarga emes, bálki ádebiyattıń barlıq túrlerine shaqırıq qılıw da múmkin. Kóplegen dramatik bolmag'an shıǵarmalardi saxnaǵa qoyıwǵa mútajlik tugilganda inssenirovka usılı qol keledi.
Inssenirovka - latınshadan alınǵan bolip, qandayda bir shig'armani saxnalıq etip ózgertiw, saqnaǵa qoyıw ushın maslastırıw degen mánisti ańlatadı. Sózliklerde, inssenirovka - kórkem ádebiyatqa baylanıslı shıǵarmalardi teatr ushın qayta islew, dep berilgen.
Inssenirovka bul- kórkem asami dramatik shıǵarmaǵa aylandırıw bolıp tabıladı, yaǵnıy saqnaǵa maslastırılǵan halda jazıladı. Inssenirovka etilgende tómendegi jumıslar ámelge asırılıwı kerek:
1. Dóretpe tolıq oqıp shıǵılıp, onıń mazmunı hám mánisi uyreniledi;
2. Shıǵarma daǵı avtor tárepinen berilgen sóz, tariypler, qullası ańlatıw - qaharmanlarǵa boiib beriledi;
3. Shıǵarmadaǵı qaharmanlar anıqlanadı, olarǵa sóz, tekstler boiib beriledi;
4. Monolog hám dialoglarǵa ajratıladı ;
5. Saqnalashtiriwdin' barlıq nizamlıqlarına tayanadi;
6. Asami kemeytiw yamasa keńeytiw múmkin boladi;
Inssenirovka qılınıp atırǵanda miynettiń ishki mazmunın tuwrı túsiniw, onı ańǵarıw kerek. Keri jaǵdayda inssenirovka etilgen miynettiń tiykarǵı mazmunı aynıwı múmkin. Bir qansha saqna dóretpeleri inssenirovka qılıw arqalı saqna júzin kórgen. Mısalı, Pirimqui Ílayıqovning “Juldızlı túnler” romanı da inssenirovka etilip, rejissor Batır Yoidoshev tárepinen saqnalastırılǵan. “Kelinler kóterilisi” shıǵarmasınıń da aldınǵı forması “gúrriń” bolg'an. Ol da inssenirovka etilip saqnalashtirilInssenirovka temasına toqtalg'animizdin' tiykari - kóplegen jaǵdaylarda joqarı oqıw ornılar, shólkemlerde buyırtpa menen ssenariylar jazıwǵa tuwrı keledi, mısalı, institutlar arasında “Kewilliler hám tapqırlar” kórik tańlawın alaylıq. Kórik tańlawda berilgen shártler ushın tayın dramatik dóretpeler derlik joq. Bunday jaǵdaylarda kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdi instsenirovka qılıw usıllarına tayanish múmkin. Yamasa, Alisher Nawayinin' tuwılıw tapqan kúnine baǵıshlap, “Poeziya múlkiniń sultanı” dep atalǵan ilaj ótkeriliwi kerek bo'Isa da ańlatıwdıń túrli qurallarından paydalanıp, inssenirovka etilgen halda ssenariylar jaratıw múmkin.
Kórkem ónerdiń tiykarın tárbiya quraydı. Saqnadan turıp aytılǵan hár sóz tamashagóy ushın nizamlıqǵa aylanıp qaladı, yaǵnıy tamashagóy qaharmandı gáplerine ishonadi, odan ózine kerekli ruwxıy jardem aladı. Sol sebepli saqnadan turıp etilgen barlıq minez-qulqlar shın tárizde ámelge asırılıwı kerek.
Jaslardi tárbiyalawda mámleketimiz tárepinen túrli zárúrli strategiyalıq maqset hám wazıypalar belgilengen. Áne usılardan birewi teatr kórkem óneri tárepinen ámelge asırilatuǵın jumıslar haqqında joqarıda belgilegen edik. Haqıyqatlıqtan da tárbiya quralları ishinde teatr kórkem óneriniń roli basqa kórkem óner túrlerine qaraǵanda ádewir ulken bolıp tabıladı. Sebebi teatrdi tamashagóy menen aktyorlaming júzbe-júz ushırasıwın ámelge asırıwshı dáldalshılardan biri bolıp tabıladı, dep búydew múmkin. Mısalı, Said Ahmadtin' “Ufq” romanı tiykarında etilgen inssenirovka, Pirimqul Ílayıqovning “Juldızlı túnler” romanı inssenirovkalari buǵan mısal bóle alıwı múmkin. Házirgi kúnde Respublika kóleminde ótkeriletuǵın ilaj hám tamashalarda da inssenirovkadan júdá orınlı paydalanıladı. Materiallıq ilajlarda inssenirovka etilgen dóretpelerinen sheberona paydalanıp, ilajlarda orınlı paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Inssenirovka qılıw usılı kóbinese keń kólemde bayramlanatuǵın ilajlarda da qollanıwı múmkin. Mısalı, ǵárezsizlikke arnalǵan ilajlarda tómendegi variantlarda inssenirovka qılıw múmkin. Mısalı :
Saxnaǵa baslawshılar shıǵıp keledi.