Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Авторитар-бўйсундирувчи, демократик-халқчил, либерал-муросасоз 
ва эркин тарбия тизимлари ҳам мавжудки, улар ўзига хос тарзда амалга оши-
рилади. 

---

284 
Авторитар-бўйсундирувчи тарбия – тарбиявий жараёнга раҳбарлик 
қилишда тарбиячининг обрўсига асосланиш, унга ўқувчиларнинг кўр-кўрона, 
сўзсиз итоат этиши. Бунда ўқувчиларнинг эркин ва мустақил фикрлаши ҳамда 
ҳара-кат қилиши чекланган бўлади. 
Демократик-халқчил тарбия – болалар ва катталар ўртасидаги тенг 
ҳуқуқли муносабатларни назарда тутувчи тарбия бўлиб, унда катталар бола-
ларга ҳурмат ва меҳр-оқибатли муносабатда бўлишади, ўқувчилар ўз қарорла-
ри ва ҳатти-ҳаракатларини ўзлари танлаш ва амалга ошириш имкониятига эга 
бўладилар ва жавобгарликни ўз зиммасига оладилар. 
Либерал-муросасоз тарбия - талабчанликнинг паст даражаси ва раҳм-
дилликнинг юқори даражаси билан ажралиб турадиган тарбия бўлиб, талаблар 
камлиги, ота-онанинг кам назорат қилиши, ёмон ҳатти-ҳаракатлар (хулқ-атв-
ор) учун жазонинг камлиги ёки умуман йўқлиги билан тавсифланади. 
Эркин тарбия – боланинг ўзи ривожланиши, унга эркеин ривожланиши 
учун фақат қулай шарт-шароитлар керак, деб ҳисобловчи, тизимли ва режали 
ташкил этиладиган тарбияни рад қилувчи тарбия йўналиши.
Дунёнинг илғор, ривожланган ва маърифатли мамлакатларида, шу жум-
ладан, Ўзбекистонда ҳам тарбия тизимини (мажмуини) инсонпарварлаш-
тириш замонавий тарбиянинг энг муҳим муаммоси ва йўналиши сифатида 
эътироф этилмоқдаки, унга муайян талаблар қўйилган: 
1) шахсга инсоний муносабатда бўлиш;
2) шахс эркинлиги ва ҳуқуқларини ҳурмат қилиш;
3) шахсга баҳоли қудрат, оқилона талаблар қўйиш;
4) шахс нуқтаи назарини ҳурмат қилиш;
5) шахснинг ўз-ўзи билан бўлиш ҳуқуқини ҳурматлаш;
6) шахс онгига уни тарбиялашдан кўзланган аниқ мақсадларни етказиш;
7) зарурий фазилатларни зўровонлик қилмасдан шакллантириш;
8) тан жазоси ва шахс ор-номуси камситиладиган жазолашдан воз ке-
чиш ва ш.к.
Тарбия тизимини (мажмуини) инсонпарварлаштириш “камчиликларни 
излаш”дан “эришилган ютуқларни тақдирлаш”га асосланган бошқарувга ўти-
ши билан тавсифланмоқда.