F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”

6.2. Bolalar va o’smirlarni salomatlik holati va jismoniy rivojlanishini 

o’rganish. 

 

Jismoniy  rivojlanish  ko’rsatkichlari  aholi  salomatligi  holatining  muhim 

ko’rsatkichi  hisoblanadi.  Salomatlik  tushunchasiga  asoslangan  holda  jismoniy 

rivojlanganlikni,  uning  muhim  ko’rsatkichi  deb  tushunmoq  kerak.  Jismoniy 

rivojlanganlik tushunchasi ikki xil ma’noda ishlatilishi mumkin. 

1.

 

organizmning shakllanishi, yetilishi va uning biologik yoshga monandligi. 

2.

 

ma’lum bir funktsional davr ichida organizmning morfofunktsional holati. 

Ko’pincha  bu  tushunchani  ikkinchi  ma’noda,  ya’ni  ma’lum  bir  davrdagi 

tushuncha  sifatida  ishlatiladi.  Hozirgi  davrda  bolalarning  jismoniy  rivojlanishini 

o’rganishda  faqat  morfologik,  funktsional  belgilargina  emas,  balki  organizmning 

biologik taraqqiyot darajasi ham aniqlanadi. Jismoniy rivojlanganlik organizmning 

morfologik,  funktsional  belgilari  yigindisini  bildiradi.  U  organizmning  o’sishi  va 

---

 

264 

 

yetilishini  ta’riflaydi.  Jismoniy  rivojlanganlik  antoropometrik  belgilar  yordamida 

ta’riflanadi.  Bu  belgilar  o’sayotgan  organizmdagi  plastik  jarayonlar  hajmini  aks 

ettiradi (tana, vazni, bo’yi, ko’krak qafasi aylanasi va boshqalar). 

Jismoniy  rivojlanish  ijtimoiy  sharoitlarga  ham  bog’liq.  Buni  ko’pchilik 

olimlarning  izlanishlari  ko’rsatadi.  Ana  shu  sababdan  jismoniy  rivojlanganlik 

o’sayotgan  avlodning  yashash  va  tarbiyalanish  sharoitlarining  muhim 

ko’rsatkichlaridan  biri  hisoblanadi  va  sog’lomlashtirish  tadbirlari  samaradorligi 

nazorat qilishning ob’ektiv usulidir. 

Oxirgi  yillarda  bolalar  va  o’smirlar  jismoniy  rivojlanishni  baholash  uchun 

kompleks  baho  sxemasidan  foydalanilmoqda.  Bu  sxemada  bolaning  biologik 

taraqqiyot darajasi, organizmining morfofunktsional holati hisobga olingan. 

Bolaning  biologik  yoshini  aniqlaganda  bo’yi,  bo’yining  har  yillik  o’sishi, 

tishlarining rivojlanganligi va jinsiy balog’atga yetganlik darajasi hisobga olinadi. 

Bu ko’rsatkichlar bir-biri bilan o’zaro bog’liq. 

Bo’y  ko’rsatkichi  biologik  taraqqiyot  darajasi  ko’rsatkichlaridan  biri 

hisoblanadi.  Bolaning  bo’yi  va  jinsiy  balog’atga  yetish  darajasi,  ossifikatsiya 

jarayonlari  o’rtasida  korrelyatsiya  boglanish  mavjudligini  ko’pgina  ilmiy 

tekshiruvlar  ko’rsatadi.  Chunonchi  bo’yi  baland  o’smirlarda  ikkilamchi  jinsiy 

belgilar rivojlanishi ko’proq uchraydi, ossifikatsiya jarayonlari ilgarilagan bo’ladi. 

Doimiy  tishlarning  chiqishi  ko’rsatkichi  13-14  yoshgacha  ahamiyatli,  chunki  bu 

yoshgacha  kelib  ko’pchilik  bolalarda  sut  tishlari  o’rniga  doimiy  tishlar  chiqqan 

bo’ladi. Jinsiy balog’atga yetish darajasi biologik taraqqiyot darajasini ko’rsatuvchi 

juda ishonchli ko’rsatkich hisoblanadi. 

Oxirgi  yillarda  jismoniy  rivojlanganlikni  o’rganishda  bola  organizmining 

biologik rivojlanishi darajasini aniqlash va o’rganish hisobiga kengayib bormoqda. 

Buning  natijasida  jismoniy  rivojlanishni  jadallashuvini  akseleratsiyani  aniqlashga 

muvofiq  bo’lindi.  Hozirgi  vaqtda  jismoniy  rivojlanganlikni  baholashni  kompleks 

usuli  taqlif  qilingan  bo’lib,  bunda  organizmning  morfofunktsional  holati  va 

biologik rivojlanganlik darajasi inobatga olinadi. 

---

 

265 

 

Bolalik  yoshni  aniqlanishitda  quyidagilarni  inobatga  olish  maqsadga 

muvofiq  hisoblanadi:  tana  uzunligi,  bo’y  o’sishini  yillik  ko’rsatkichi,  tishni 

rivojlanishi  va  jismoniy  rivojlanish.  Bu  ko’rsatkichlar  yoshning  ulg’ayishi  bilan 

chambarchas bog’liqdir. 

Kichik  maktab  yoshidagi  bolalarning  biologik  rivojlanganligi  yetakchi 

ko’rsatkichi bo’lib tana uzunligi va doimiy tishlar soni hisoblanadi.  

O’rta  va  katta  maktab  yoshidagilar  uchun  ikkilamchi  jinsiy  belgilarni 

rivojlanganlik  darajasi  va  buy  o’sishi  jarayonlari  alohida  ahamiyatga  ega  bo’lib, 

shu bilan bir qatorda tishlarning rivojlanishi va tana uzunligi ham alohida e’tiborga 

olinadi (6.2.1-jadval). 

6.2.1-jadval 

Maktab yoshidagi qizlarning biologik rivojlanganlik ko’rsatkichlarining darajasi 

Yoshi  Tana 

uzunligi 

Tana 

uzunligini

ng  yillik 

o’sib 

borishi 

Panjani suyaqlanishi 

Doimiy 

tishlar 

soni 

Ikkilamchi jinsiy 

belgilarning 

rivojlanishi 

7 

M 

4-5 

Panja 

suyaqlarining 

yadrosini 

suyaqlanishi 

(no’xatsimonlardan 

tashqari) 

va 

bilak 

suyagining  epifiz  qismi 

ham. 

9-3 

Ma R

o

 Ax

o

 

8 

M 

4-5 

Bilak 

suyagidagi 

so’rg’ichsimon 

o’siqni 

paydo 

bo’lishi 

va 

shakllanishi 

12-3 

Ma

o

R

o

 Ax

o

 

9 

M 

4-5 

Surg’ichsimon  o’siqning 

yaqqol ko’rinishi 

15-3 

Ma

o

R

o

 Ax

o

 

---

 

266 

 

10 

M 

4-5 

No’xatsimon 

suyaqlarning shakllanishi 

19-3 

Ma

o

R

o

 Ax

o

 

11 

M  

5-6 

Kekirdakni rivojlanishi 

20-3 

 

12 

M 

6-7 

 

22-3 

Ma

o

R

o

Ax

o

Men 

hayz davri 

 

Ushbu  jadvaldan  o’rtacha  yoshga  o’zgartirish  kiritilgan  holda  qo’llanilishi 

mumkin.  Masalan,  agar  joylardagi  o’rtacha  yosh  12  yosh  jadvaldagi  hamma 

ko’rsatkichlar  o’g’il  bolalar  va  qiz  bolalar  uchun  bir  yilga  surilishi  mumkin. 

Biologik yoshni kalendar yoshiga mos kelishi aniqlanganidan keyin organizmning 

morfofunktsional  holati  baholanadi.  Buning  uchun  regressiya  shkalasi  “tana 

uzunligiga  binoan”  va  yoshga  nisbatan  tuzilgan  standartlarning  funktsional 

ko’rsatkichlaridan  foydalaniladi.  Morfologik  status  esa  asosiy  ko’rsatkichlarning 

absolyut  ko’rsatkichlari  bilan  emas,  balki  ular  orasidagi  nisbati  bilan  baholanadi. 

Tana  vazni  bilan  ko’krak  aylanasi  uzunligini  mos  kelishi  inobatga  olinadi. Salbiy 

baholanishi–teri  osti  yog  qavatining  haddan  tashqari  rivojlanganligi,  shunga 

bog’liq  holda  tana  vaznini  va  ko’krak  aylanasi  uzunligi  ko’rsatkichi  yuqori 

bo’lishidir. 

Funktsional  ko’rsatkichlari  yoshga  binoan  tuzilgan  me’yorlari  bilan 

solishtirib baholanadi. Tana vazni va ko’krak qafasining aylanasi uzunligining bir-

biriga  bo’lgan  nisbatiga  binoan  jismoniy  rivojlanganlik  garmonik  ya’ni  monand 

(norma), 

disgarmonik-monand 

bo’lmagan 

yoki 

keskin 

disgarmonik–deb 

baholanishi mumkin. 

Garmonik-normal-monand  -  jismoniy  rivojlanganlikda  tana  og’irligi,  ko’krak 

qafasining aylanasi va tana uzunligi bir-biriga mos - monand bo’ladi yoki bo’lmasa 

bir sigma oralig’igacha (z R) farqlanishi mumkin. 

Disgarmonik  “monand  bo’lmagan”  jismoniy  rivojlanganlikda  tana  vazni  va 

ko’krak  qafasining  aylanasi  o’rtacha  ko’rsatkichdan  1,1-2,0  sigma  oralig’igacha, 

yog qavatining qalin bo’lishi hisobiga farq qilishi mumkin. 

---

 

267 

 

Keskin  disgarmonik  jismoniy  rivojlanganlikda  tana  vazni  va  ko’krak 

qafasining  aylanasi  2,1  va  undan  ko’proqqa,  o’rtacha  ko’rsatkichdan  kamayib 

ketgan  yoki  oshib  ketgan  bo’lishi  mumkin.  Disgarmonik  va  keskin  disgarmonik 

rivojlanganlikda  ko’pincha  funktsional  ko’rsatkichlar  o’rtachadan  past  bo’lishi 

kuzatiladi. 

Bolalarning  jismoniy  rivojlanganligini  kompleks  usulida  baholash  quyidagi 

sxemada ifodalangan (6.2.2-jadval). 

Sxema  asosida  yoshga  xos  bo’lgan  me’yordan  ortiq  yoki  kam  tomonga 

bo’lgan  o’zgarishlarni  ko’rish  mumkin.  Shunday  qilib,  bolalar  va  o’smirlarni 

salomatligi  guruhlari  bo’yicha  bo’lganda  kasalliklari,  patologik  shikastlnishlari 

hamda jismoniy rivojlanganlikni baholash natijalari inobatga olinadi.  

6.2.2-jadval 

Bolalarning jismoniy rivojlanganligini kompleks usulida baholash 

Biologik 

darajasi 

Morfofunktsional 

holat 

Tana,vazni, 

ko’krak 

qafasining aylanasi 

Funktsional 

ko’rsatkichlar  

Yoshiga  mos 

kelgan 

Garmonik monand  +1  va  undan  yuqori 

bo’lgan 

mushaklar 

rivojlanishi hisobiga 

+ 1 va 1 yuqori  

Yoshiga 

nisbatan 

yuqori 

Disgarmonik 

 +1  dan  +2 gacha  yog 

qavatining 

qalinligi 

hisobiga 

1 dan 2 gacha  

Yoshiga 

nisbatan 

orqada 

qolgan 

Keskin 

disgarmonik 

-  2  dan  past  bo’lgan 

+2  va  undan  yuqori 

yog  qavatining  qalin 

bo’lishi hisobiga 

-2  va  -3  undan 

past 

Sxemaga  

Eslatma 

O’rtacha 

kvadrat 

og’ish 

regressiya 

shkalasi 

 

 

---

 

268 

 

Hozirgi  vaqtda  tashki  muhit  omillarining  ta’siri  keng  ko’lamda 

o’rganilmoqda, shuningdek o’sib kelayotgan yosh avlodning salomatligiga ijtimoiy 

sharoitning ta’siri o’rganilmoqda. 

O’smirlar  organizmiga  ishlab  chiqarishdagi  kimyoviy  omillarni  noqulay 

ta’siri o’rganilgan (Mamedov A.M, Kondrateva I.I., 1974: Kramerenko I.B. 1975 

va boshqalar). 

Atmosfera  havosi  ifloslangan  joylardagi  bolalarda  uchraydigan  nafas 

yo’llarining  nospetsifik  kasalliklari  orasida  bog’liqlik  borligi  aniqlangan 

(Minnibaev  T.Sh.  1969,  Korneev  Yu.Ye.,  Cherenanov  Ye.M.  1974,  Sarkisyants 

E.E. va b.). 

O’zbekistondagi  bolalarning  jismoniy  rivojlanganligi  bilan  oilaning  ta’minoti, 

yashash  sharoitlari,  ota-onalarning  ma’lumotlari  orasida  bog’liqlik  borligi 

aniqlangan  (Mirokova,  Divaeva  V.P.,  Babadjanov  S.N.,  Ushnurtseva  O.V., 

Ismoilov V.N.).

 

Bolalar va o’smirlarning salomatligi tekshirilayotganda 4 belgi inobatga olinadi: 

1. 

Olingan jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari va ularni rivojlanishi. 

2. 

Organizm asosiy tizimlarining funktsional holati. 

3. 

Surunkali kasalliklari bor-yo’qligi. 

4.    Organizmning noqulay tashqi muhit omillariga qarshi kurashish qobiliyati. 

gigiyenik  nuqtai  nazardan  bolalarning  salomatligiga  baho  berishda  yuqorida   

keltirilgan 4 ta belgini inobatga olish muhim ahamiyatga ega. 

Bolalar salomatligi bo’yicha 5 guruhga bo’linadi: 

1-

 

guruhga sog’lom, surunkali kasalliklari yo’q, ruhan hamda jismonan yoshiga xos 

o’zgarishlari bo’lgan, kam kasal bo’ladigan bolalar; 

2-

 

guruhga  sog’lom,  lekin  tez-tez  kasal  bo’ladigan,  organizmida  morfologik  va 

funktsional o’zgarishlari bor bolalar; 

3-guruhga  kompensatsiya  davrida  ro’y  beradigan surunkali kasalligi bor,  kasalligi 

bo’lishiga  qaramay  kam  kasal  bo’ladigan  hamda  yuqori  ish  qobiliyatiga  ega 

bolalar; 

3-

 

guruhga  subkompensatsiya  davrida  kuzatiladigan  surunkali  kasalligi  bo’lgan, 

---

 

269 

 

tez-tez kasal bo’lib turadigan, ish qobiliyati susaygan bolalar; 

4-

 

guruhga  dekompensatsiya  davrida  yuz  beradigan surunkali  kasallikka  chalingan 

bolalar kiradi. 

5-guruhga dekompensatsiya  davrida  yuz  beradigan surunkali  kasallikka  chalingan 

bolalar kiradi 

Birinchi guruhdagi bolalar o’quv dasturini to’la bajarishlari va istalgan sport turi 

bilan (yoshiga qarab) shug’ullanishlari mumkin. 

Ikkinchi  yoki  «tavakkal»  guruh  bolalari  tibbiyot  xodimlarining  doimiy 

kuzatuvida  bo’lib,  ular  (surunkali  kasalliklarning  oldini  olish  uchun)  bir  qator 

sog’lomlashtirish tadbirlariga muhtojdirlar. 

Qolgan uch guruhga kiruvchi bolalar dispanser ixtiyorida bo’lishi kerak. Bunda 

ular tegishli tibbiy yordam olishlari mumkin. 

Salomatlik guruhi hamda jismoniy rivojlanishi to’g’risidagi ma’lumotlar shaxsiy 

tibbiy daftarchasi (№ 026/U shakli)ga yozib qo’yiladi.