Evolyutsiya nazariyasi

Evolyutsiya jarayonida mutatsiya va modifikatsiyalarning ahamiyati. Yangi bug‘inlar o‘z ota-onasining genotipik xususiyatlarini saqlab qolgan, huddi shunday sharoitda shakllansa ular bilan ota-onaning tuzilishiga o‘xshash bo‘ladi. Ikkinchi tomondan yangi avlodda irsiy o‘zgaruvchanlik (mutatsiya) yuz berishi va uning rivojlanishi tufayli o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
Tarixan tashkil topgan genotip asosida shakllanadigan modifikatsiyalar adaptiv xarakterda bo‘ladi. Chunki ular doimo rivojlanayotgan organizmlarning ekologik faktorlarga javob reaksiyasi hisoblanadi. Mutatsion o‘zgarishlar esa DNK molekulasi tuzilishida yuz bergan o‘zgarishlar natijasidir.
Letal (halokatli) mutatsiyalar (ayniqsa gomozigota holatida) organizmni halokatga olib keladi. Shunday qilib, bir tomondan ko‘pchilik mutatsiyalar organizmning bir butunligini buzadi, ikkinchi tomondan ularning o‘zi evolyutsion jarayonning muhim faktoridir. Agar paydo bo‘lgan mutatsiyalar organizm uchun zararli bo‘lsa, u holda evolyutsiya protsessi bu mutatsiyalarni ma’lum yo‘nalishga solmaydi, va shu yo‘ldan bormaydi. Shuning uchun ham yangi paydo bo‘lgan har qanday mutatsiya evolyutsiyada yangi yo‘nalishni boshlay olmaydi.
Faqat zararli tomonlari neytrallanadigan mutatsion o‘zgarishlar tanlanish jarayonida saqlanib qoladi. Bunga esa mutantlarni bir necha marta chatishtirish orqali erishish mumkin.
Kombinyatsiyalanish jarayonlari natijasida genotiplarning shunday bir tarzda qayta quriladiki, natijada ularning eng qobiliyatli formalarining tanlanishi uchun dastlabki material bo‘ladi. Shunday qilib, yangi forma uch faktorning:
1.Mutatsion o‘zgarishlar:
2.Chatishtirishdan kelib chiqadigan kombinativ o‘zgarishlar:
3.Fenotipni vujudga keltiradigan va eng qulay kombinatsiyalarni tanlab oluvchi tashqi muhit faktorlarining o‘zaro birgalikda ta’sir etishi natijasida ro‘yyobga chiqadi.
Muhitning ma’lum sharoitida to‘planib, muayyan fenotipni vujudga keltirgan mutatsiyalarning yashirish rezervi tashqi sharoitning o‘zgarishi natijasida yangi ahamiyat kasb etishi va tur ichida yangi formula paydo bo‘lishga ta’sir etishi mumkin. Bu prsess tabiatda murakkab xarakterda bo‘ladi, chunki bu yangi fenotiplar paydo bo‘lishi va yangi mutatsiyalar tashkil topishi bilan birga boradi.
Agar organizm yoki bir guruh organizmlar yangi sharoitga tushib qolsa, yangi fenotipik modifikatsiyalar paydo bo‘ladi. Bu vaqtda organizmda yangi adaptiv belgilar hosil bo‘lishga olib keladigan o‘zgarishlar irsiy bo‘lmaydi. Biroq keyinchalik ular irsiy xarakterda bo‘ladi.
Shunday qilib, irsiy bo‘lmagan o‘zgarishlar irsiy o‘zgarishlar bilan almashinadi. M: P. Komererning salamandralarning ikki turi-alp yoki qora salamandra bilan olachipor salamandra ustida o‘tkazgan tajribasini olish mumkin. Bulardan alp yoki qora salamndra Karpat, Alp tog‘larida yashaydi. Bu salamandra tirik yo‘l bilan ikkita bola tug‘adi. Bolalari ona organizmida o‘zgarishlarga (metomorfozga) uchraydi.
Olachipor salamandra esa qora va sariq dog‘lar bilan qorasidan farq qiladi. Alp tog‘larda yashaydi. Bu hayvon tekislikda, botqoqliklarda, vodiyda yashaydi. 14-72 tagacha lichinka tugadi. Ularning matemorfozi suvda o‘tadi, shu tufayli tashqi jabralari hamda dum suzgich qanoti bo‘ladi.
Kamerer bu salamandralarni yashash joyini almashtiradi, ya’ni olachipor salamandrani toqqa, qora salamandrani cho‘lga olib qo‘ydi. Natijada olachipor salamandra 1-2 metomorfoz yo‘li bilan batamom yetilgan bola tug‘a boshladi, uning metmorfozi suvda o‘ta boshladi, qora salamandra 9 tagacha lichinkani tug‘a boshladi.
Shunday qilib, modifikatsion va mutatsion o‘zgaruvchanlik tabiatda organik formalarning turli-tumanligini ta’minlaydi. Tanlanish orqali yangi organik formalar kelib chiqadi.