Evolyutsiya nazariyasi

1. Mutatsiyaning evolyutsiyaga ta’siri
Mutatsiya lotincha-muttation-o‘zgarish (izmeneniye) degan ma’noni bildiradi. Bu terminni birinchi marta Geydelberglik aptekasi Shprenger 1590 yilda enotera o‘simligi bargini har xil bo‘lishini nomlash, Fransuz bog‘boni A.Dyushen 1761 yilda qulupnay o‘simligidagi 3 yaproqli emas, balki bir yaprog‘liligini nomlashda, botanik M.Adamson arpa o‘simligidagi o‘zgarishlarni nomlashda qo‘llaganlar. 1900 yilda gollandlik olim Gugo De Friz mutatsiyani qayta nashr etdi va mutatsiya nazariyasini yaratdi. U Darvinni tur hosil bo‘lishi to‘g‘risidagi fikrlarini tajribada isbotlamoqchi bo‘ladi. De Friz kasallangan, yaxshi o‘smagan enotera o‘simligini urug‘larini ekadi va yaxshi natija olmaydi. 1886 yilda De Friz kartoshka maydoni yonidan enotera o‘simligini ko‘rib, unda o‘zi ekkan o‘simliklardan farq qiluvchi belgilarni kuzatadi va ularning urug‘ini olib 17 yil davomida ekadi va 10 mingdan ortiq o‘simlikni kuzatadi. Ana shu vaqt davomida u uch xil bir-biridan farq qiluvchi o‘simliklarni kuzatadi. Bu belgilar butun o‘simlikni o‘zgartirganini aytadi va ularni yangi tur deydi. De Friz Darvin fikrlarini noto‘g‘ri deb topadi va tur to‘lqinsimon sakrash yo‘li bilan hosil bo‘ladi, deydi. Bunda gen o‘zgarmaydi, balki tur o‘zgaradi deydi.
De Friz o‘zigacha rus botanigi va antidarvinist S.I.Korshinskiy tabiiy o‘zgaruvchanlik asosida geterozis ta’limotini yaratganligini bilmaydi. Geterozis har xil tug‘ilish degan ma’noni bildiradi. Albatta har ikkala olim ham nohaq edi. Chunki mutatsiya birdan turni o‘zgartira olmaydi. Bu olimlar tanlashni inkor etadi.
Irsiy yoki mutatsion o‘zgaruvchanlik deyilganda xromosomalarning ximiyaviy o‘zgarishidan iborat bo‘lgan irsiy o‘zgarishlar tushuniladi. Mutatsiya quyidagilar bilan harakterlanadi:
1. Mutatsiya to‘satdan, hech qanday oraliq formalarsiz paydo bo‘ladi.
2. Yangi formalar deyarli turg‘un bo‘ladi.
3. Mutatsiya sifat o‘zgarishi hisoblanadi.
4. Mutatsiya har xil yo‘nalishda paydo bo‘ladi, ular foydali yoki zararli bo‘ladi.
5. Bir marta paydo bo‘lgan mutatsiya va qaytadan paydo bo‘lishi mumkin.

Mutatsiya butun tirik organizmga xos bo‘lib, u to‘rt xil bo‘ladi:

1. Gen mutatsiyasi.
2. Xromosoma mutatsiya.
3. Genom mutatsiya.
4. Sitoplazmatik mutatsiya.

1. Gen bir nechta nukleotidlardan tuzilgan bo‘lib, ana shu nukleotidlarni o‘zgarishidan gen mutatsiyasi sodir bo‘ladi. Gen yoki tochkali mutatsiya to‘rt xilda bo‘lib, ularning hammasi DNK molekulasidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq;

1. bir yoki bir nechta nukleotidlar o‘rnini almashinishi:
2. Bitta yoki bir nechta nukleotidlarning kamayishi:
3. Bitta yoki bir nechta ortiqcha nukleotidlarni DNK zanjiriga qo‘shilishi:
4. Gen tarkibidagi nukleotidlarni qayta tuzilishi tufayli gen mutatsiyasi vujudga keladi.
Ko‘pgina gen mutatsiyasi retsessiv holatda bo‘lib, fenotipda ro‘yyobga chiqmaydi.
2. Xromosoma mutatsiyasi xromosomaning qayta tiklanishi-abberatsiyasi tufayli vujudga keladi. Abberatsiya xromosoma ichida va xromosomalararo bo‘lishi mumkin. Xromosoma ichidagi abberatsiya uch xilda: inversiya, deletsiya va dublikatsiyaga bo‘linadi. Xromosomaning ayrim qismlari o‘z o‘rnini 180˚ S ga o‘zgartirishi mumkin. Bu hodisi inversiya deyiladi, xromosomaning ayrim qismini yo‘qolishi deletsiya. ayrim qismlari ortishi dublikatsiya deyiladi. Xromosomalararo mutatsiyaga translokatsiya kiradi. Bunda gomologik bo‘lmagan (o‘xshash bo‘lmagan) xromosomalar o‘zaro o‘rin almashinadi. Xromosoma mutatsiyalarining sabablari turli xil bo‘lishi mumkin.
3. Genom mutatsiyasi, ya’ni xromosomalar soni o‘zgaradi. Genom mutatsiyalari: 1) mitoz va meyoz bo‘linishning anafazasida xromosomalar sonining qiz hujayralarga teng taqsimlanmasligi; 2) mitoz yoki meyozda hujayraning bo‘linmay qolishi (endomitoz); 3) mitoz va metozda axromatin iplari funksiyasini buzilishi tufayli sodir bo‘ladi. Genom mutatsiyasi ikki xilda bo‘ladi:
1. Poliploidiya yoki duploidiyada xromosomalar sonini bir necha marta ortishi, ya’ni triploid (Zp), tetroploid (4p), geksaploid (6p) kabi bo‘ladi.
2. Geteroploidiya yoki anuyeploidiyada esa ayrim juft xromosomalarning soni ko‘payadi yoki kamayadi. M: odamda 45 yoki 47.
4. Sitoplazmatik mutatsiya yadrodan tashqari, ya’ni sitoplazmadagi organoidlar-metoxondriyalar, plastidlar bilan bog‘liq xususiyatlar ham navbatdagi avlodda irsiylanadi.
Evolyutsiya jarayonida dastlab xromosomalar gaploid naborda bo‘lgan va turli xil noqulayliklarni yomon o‘tkazgan. Diploid nabordagi xromosomalarni paydo bo‘lishi bilan genetik axborotni zapaslanishi sodir bo‘lgan. Gen va xrosomalar mutatsiya paytida kam o‘zgargan. Diploid xromosomali organizmlarga belgilar xam doimiy bo‘la boshlagan.