Evolyutsiya nazariyasi

Ikkinchi bosqich. 1900-1920 yillarda evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuchlarni tajribada o‘rganish. Ba’zi genetik olimlar darvinizmni tub mohiyatini tan olsada, unga ba’zi qo‘shimchalar kiritishga intiladi. Golland botanigi Gugo de Friz (1848-193) turlarning kelib chiqishi to‘g‘risida “ilk mutanitsizm” nazariyasini yaratadi. Uning fikricha organizmlarning individual o‘zgaruvchanligi “flyuktuatsiya” va “mutatsiya”ga bog‘liqdir. Uning fikricha mutatsiyaning asosiy sababchisi kichik o‘zgarishlar hisoblanadi.
Rus botanigi S.I.Korjinskiy (1861-1909) ishlab chiqqan “Geterogenez” nazariyasi ham shunga yaqin turadi. Ammo geterozis hatto nav ham emasligini tushuntiradi. Golland botanigi Lotsi yangi turlar chatishtirish orqali kelib chiqsa ham evolyutsiya davom etadi, deydi.
Shved genetigi Geriberd Nikolson chatishtirish evolyutsiyaga olib kelmaydi, deydi. Daniyalik olim V. Iogansen loviyaning toza liniyasini yaratib bo‘lmaydi, shunga ko‘ra tabiiy evolyutsiya ham sodir bo‘lmaydi, deydi.
XIX asrning 60-yillarida R.Mendel (1822-1884) o‘tkazgan tajribalari olimlar tomonidan yetarli baholanmaydi. Faqat 35 yildan keyin Yevropaning 3ta yirik botanigi G.de Eriz,Erix Chermak va Karl Korrins no‘hat, ko‘knori, makkajo‘hori o‘simliklarida Mendel tajribalarini takrorladilar va yana Mendel tajribalariga qiziqish ortdi.
Pannet degan olim Mendel tajribalarini tovuqlarda sinab ko‘rdi, Kastl va Devemport sichqon, dengiz cho‘chqasi va quyonlarda sinab ko‘rdilar. N. V. Singer pogremog degan o‘simlikni odam faoliyati tufayli 8 ta kenja turi paydo bo‘lganligini takidlaydi. Demak, Darvin ta’limotining muhim xususiyatlari tajribalarda o‘rganildi va isbotlandi.
Uchinchi bosqich. 1920-1950 yillarda evolyutsiyaning populyatsion va sintetik yo‘nalishlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. Bu davrda evolyutsiya jarayoni populyatsiya darajasida va ekologiya hamda genetika fanlari bilan hamkorlikda rivojlantirishga erishildi.
1910 yilda Morgan vauning shogirdlari drozofila pashshasida xilma-xil gen va xromosoma mutatsiyalarini ochdilar. 1913-24 yillarda Bauer itog‘iz o‘simligida fiziologik mutatsiyalar borligini ochdi. Nadson va Flippov 1925 yilda rentgen nurlari tasirida zamburug‘dardan yangi shtamm
oldilar. 1927 yilda Moller bu ishni drozofila pashshasida qo‘lladi. Bu eksperemental ishlar mutatsiya sakrash, tashqi muhit tasirida vujudga kelishini isbotladi.
1926 yilda S.S. Chetverikov “Hozirgi genetika nutqi nazaridan evolyutsion protsessining ayrim tomonlari to‘g‘risida” nomli maqolasida genetika va darvinizm biologiya fanlarining o‘ziga xos sohalari ekanligini isbotladi. U retsessiv va dominant genlarni chatishtirishdagi rollarini ochib berdi. Serebrovskiy hujayraning bo‘linishi bu jarayon ekanligini isbotladi. D.J. Tureson fanga “ekotip” tushunchasini kiritdi. Ekotip tur ichidagi o‘ziga hos organizmlar yig‘indisidir. Bularning hammasi biologiya fanlari bilan evolyutsiya nazariyasini birlashtirish, yani sintezlashga urinishlar edi.
To‘rtinchi bosqich. Bu sintetik evolyutsiya nazariyasini rivojlantirish, evolyutsiyaning molekulyar asoslarini o‘rganish bosqichi bo‘lib, hozirgacha davom etib kelmoqda. Bu bosqichda olimlar populyatsiyaning genetik va ekologik strukturasini o‘rgandi. Ontogenez evolyutsiyasini o‘rganishda molekulyar genetika muhim ahaiyat kasb etdi. 1944 yilda o‘. Everen bakteriyalarda irsiy axborotni bir organizmdan boshqasiga o‘tkazish mumkinligini isbotladi. Shundan keyin olimlar Nuklein kislotalarni o‘rganishga kirishdi. 1953 yilda J. Uotson va F. Krik DNK molekulasini tuzilishini o‘rgandi. Genetik kod, oqsil biosintezi va RNK turlarini o‘rganilishi individual rivojlvnishning nozik tomonlarini aniqlash imkonini berdi. Evolyutsiyani biogeotsenoz darajasida o‘rganishga katta e’tibor berilmoqda.