2.Chatishishdan keyin hosil bo‘ladigan alohidalanish. Alohidalanishning bu turi turli sabablarga ko‘ra bir turga yoki populyatsiyaga kiradigan organizmlarning o‘zaro chatishishining bartaraf etilishidir. Buni quyidagi xillar bor.
Mavsumiy alohidalanish. Bir turga kiradigan organizmlar yilning turli mavsumlarida jinsiy jihatdan aktiv bo‘ladi. Shunga ko‘ra o‘zaro qo‘shila olmaydi.
Biotipik alohidalanishda erkak va urg‘ochi organizmlar har xil joyda yashaganligi uchun ham o‘zaro qo‘shila olmaydi. M: Tayga o‘rmonlaridagi qiziltushlar bilan siyrak o‘rmondagi formalar biologik alohidalanishning vujudga kelishi -etiologik (xulq atvor) alohidalanish bilan belgilanadi.
Ko‘payish organlarida vujudga kelgan morfologik-fiziologik farqlar ham yaqin turlarning chatishishiga salbiy ta’sir etadi. M: o‘simlikdan Nayro‘zgul, grechixa, bo‘tako‘zlarga geterostiliya xodisasi yaqqol ko‘rinadi. Geterostiliyada bir xil o‘simlikda ikki xil gul yetiladi. Bir o‘simlikning guli uzun, ustunchali, ikkinchi xil o‘simlikning guli kalta ustunchali bo‘ladi. Bunda birinchi o‘simlikning gulida changchilar onalik ustunchasidan ancha pastda bo‘ladi, ikkinchi xil o‘simlikda esa ancha yuqorida bo‘ladi. Natijada bitta o‘simlikdagi onalik ustunlarining joylanishi ikkinchi o‘simlikning changchilarining joylashishiga mos kelmaydi. Agar onalik ustunchasi uzun bo‘lgan gullarga hasharot qo‘nsa, changchidagi chang pastga qolib ketadi va aksincha ham bo‘lishi mumkin.
Biologik alohidalanishning ikkinchi turi chatishishdan keyingi yoki genetik alohidalanish hisoblanadi. Buning ham bir necha xili bor:
Genetik alohidalanishda erkak va urg‘ochi individlar qo‘shiladi, shundan keyin hosil bo‘ladigan avlodda ayrim kamchiliklar kuzatiladi. Jumladan, urug‘lanish protsessidan keyin hosil bo‘lgan zigota yoki embronning nobud bo‘lishi, duragaylarning to‘liq yoki qisman pushtsizligi, hayotchanligini pasayishi kuzatiladi.
Turlar chatishtirishda hosil bo‘lgan duragaylar ba’zan hayotchan bo‘ladi. Lekin ularda jinsiy hujayralar normal yetishmaydi. Jinsiy hujayralar normal yetishmasa ham duragaylar kam nasl bo‘ladi.
Tabiatda “chatishish orqali paydo bo‘ladigan alohidalanish” ham uchraydi. Bunda 2 ta bir-biriga yaqin bo‘lgan individlar chatishadi. Lekin ularni nasli bolasi nimjon bo‘ladi, ular ota-onasiga o‘xshaydigan boshqa individlar bilan raqobatda yashay olmaydi. Bu xodisa ba’zi hasharotlarda ola va qora qarg‘alarda uchraydi.
Alohidalanishning o‘zi mustaqil evolyutsion faktor sifatida yangi genotip yoki tur ichidagi yangi formalarini vujudga keltirmaydi. Alohidalanish populyatsiya tarkibi har xil (geterogen) bo‘lganda ta’sir etadi. Alohidalanishga uchragan individlarda farq yanada ko‘payib borishi uchun evolyutsiyaning boshqa faktorlari-birinchi navbatda tabiiy tanlanish zarur. Chunki alohidalanish evolyutsiyaning boshqa faktorlari bilan uzviy bog‘liqdir.
Alohidalanishning muhim natijasi inbridingni vujudga keltirishidir. Inbriding inglizcha-in-ichki, briding-ko‘payish degan ma’noni bildiradi. Yaqin qarindosh bo‘lgan o‘simlik yoki hayvonlarni qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan individda yashash qobiliyati pasayadi. Izolyatsiya natijasida individlar bir-biri bilan qo‘shilib gomozigotalik paydo bo‘ladi. Ana shunday har xil inbridinglar keyinchalik chatishtirilib geterozis olinadi, geterozisdan hosil yuqori bo‘ladi.
Inbridingning hosil bo‘lishi tufayli geterozigota holatda kam uchraydigan retsessiv mutatsiyalar fenotipda namoyon bo‘ladi. Bunday xodisalarga alohidalanish evolyutsion faktor sifatida Panmiksiya-pan-hammasi, miksis-qo‘shilish, aralashish degan ma’noni bildiradi. Bunda tur ichida har xil gametalarni qarama-qarshi navbatlashib chatishishi hisoblanadi.
Evolyutsion protseyesda alohidalanish boshlang‘ich stadiyada bo‘lgan genotipik differensiyalanishni mustahkamlaydi va kuchaytiradi.
Alohidalanish natijasida tur va populyatsiyalarga tabiiy tanlanish har xil ta’sir ko‘rsatadi. Chunki tabiatda har qanday organizmlar guruhi alohidalanish tufayli ajraladi. Bu xodisa alohidalanish ta’siri har qanday evolyutsion protsess uchun majburiy hisoblanishini ko‘rsatadi.
