Evolyutsiya nazariyasi

Tabiiy tanlanish –evolyutsion jarayonning asosiy omili
Tabiiy tanlanish haqidagi tushuncha evolyutsion ta’limotning markaziy masalalaridan biri hisoblanadi. Chunki tabiiy tanlanish evolyutsiyaning xarakatlantiruvchi asosiy faktoridir. Xarakatlantiruvchi deyilganda, evolyutsiyani sodir bo‘lishini, yo‘nalishini ta’minlovchi deb tushunish lozim.
Evolyutsiya jarayonida har bir organizmning populyatsiya genofondiga qo‘shgan hissasi asosiy o‘rin tutadi. Genofond irsiy belgilarning yig‘indisi bo‘lib, evolyutsion taraqqiyot davrida turli o‘zgarishlarni o‘zi mujassamlashtirib saqlab kelayotgan manba hisoblanadi. Serpusht individlar populyatsiya genofondiga katta xissa qo‘shadi.
Yashash uchun kurashda biror individning boshqa individlardan qolib kelishining bosh sababi urchishdagi muvaffaqiyati hisoblanadi. Tanlanish obyekti ayrim individlar, bir butun oila, populyatsiyalar guruhi yoki biotsenoz hisoblanadi. Shunga ko‘ra tanlanish individual va gruppaviy turlarga bo‘linadi.
Individual tanlanish populyatsiyadagi individlar raqobatiga asoslanadi. U yashash uchun kurashda g‘olib chiqqan individlarning tabaqalanib urchishidan iborat. Tabiiy tanlanish organizmlar o‘rtasida juda kichik farqlarga ham qayta ishlov berib, ularni ma’lum yo‘nalish tomon yig‘a boradi. Natijada yangi nasl oldingilaridan tobora farq qilib boradi. Tur yoki undan katta sistematik taksonlarga xos-belgi xossalar individual o‘zgarishlarning tanlanish zaminida gruppaviy tanlanish, ya’ni o‘zaro bevosita yoki bilvosita bog‘liq bo‘lgan bir qancha organizmlar gruhi (populyatsiya, tur, avlod)dan birining xillanib urchishi yetadi.
Gruppaviy tanlanish deyilganda bir gruppa organizmlarning mag‘lubiyaga uchrashi tufayli gruppadagi xilma-xillik kamayishi yoki formalar o‘rtasidagi farqlar ortishi tushiniladi. Masalan: chigirtkalar va tuyoqlilar ozuqa uchun raqobat qiladi. Agar chigirtka tez uchib ketsa, ular ozuqani yeb tuyoqlilarni qirilishiga sabab bo‘ladi yoki aksincha bo‘lishi mumkin.
Har bir populyatsiyaning genofondi struktura va funksiya jihatdan bir butun bo‘lib, individlarning hamma genlar o‘rtasidagi murakkab bog‘lanishlarini vujudga keltiradi. Genlarning o‘zaro munosabati natijasida fenotipda u yoki bu belgi rivojlanadi. Bunda yashash uchun kurash ana shu belgiga ega bo‘lgan individlar orasida ro‘y beradi. Shuning uchun ham individlar tanlanishning boshlang‘ich obyekti hisoblanadi. Tabiiy tanlanish evolyutsiyaning boshlang‘ich omili sifatida organizmlardagi hayot uchun kerakli barcha belgi-xossalarga ta’sir ko‘rsatadi. Urchishdagi muvaffaqiyat avvalo umumiy yashovchanlik bilan belgilanadi.
Tabiiy tanlanish ayrim organizmlar uchun noqulay, biroq populyatsiya hamda turlar uchun foydali belgi-xossalarni vujudga keltira oladi. Bunday moslanishga oiladagi va boshqa ayrim hasharot turlaridagi zahar nishining tishsimon tuzilganligi misol bo‘ladi. Odatda, biron organizmni chaqqan ari o‘z nishini dushman tanasida qoldirib nobud bo‘ladi. Uning nobud bo‘lishi esa oiladagi boshqa individlarning saqlanishi nuqtai nazaridan foydali bo‘ladi.