Evolyutsiya nazariyasi

Gomologik va analogik organlar
Darvingacha ko‘plab biolog olimlar umurtqali hayvonlarning turli sinflariga masub bo‘lgan hayvonlarda ba’zi organlar o‘xshash ekanligiga diqqat e’tiborlarini qaratdilar. Sent-Iler birinchi marta analogik organlar to‘g‘risida mulohaza yuritdi. Bu termin asosida u hozirgi gomologik organlarni tushungan. Kelib chiqishi va tuzilishi o‘xshash (bir xil) bo‘lgan, ammo har xil vazifalarni bajaradigan organlar gomologik organlar deyiladi. Gomologik organlarga quruqlikda yashashga moslashgan umurtqali hayvonlarning oldingi oyoqlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Jumladan, baqa, kaltekesak, ko‘rsichqon va ayiqlarning oldingi oyoqlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin, qushlarning qanoti, ko‘rshapalaklarning uchish pardasi xar xil vazifalarni bajaradi, ammo ular bir xil tuzilishga egadir. Ularning hammasi yelka, bilak, tirsak, kaft usti, kaft va barmoq suyaklaridan tashkil topgan.
Umumrqali hayvonlarda skelet suyaklarining katta-kichikligi, xar xil bo‘lsa ham, tuzilishi o‘xshashligi uchun ular gomologik organlar hisoblanadi.
O‘simliklarda novda metamorfozidan hosil bo‘lgan tugunak, piyozbosh, ildizpoyani gomologik organlarga misol qilib ko‘rsatish gamologik organlarni o‘rganish yoki u bu organlarning kelib chiqishini isbotlashda muhim o‘rin tutadi. M: Ilonlarning zahar bezlari, so‘lak bezlarining o‘zgarishidan kelib chiqqanligi, kapalaklarning suruvchi xartumlari boshqa xashorotlarning ostki jag‘lariga gomolog ekanligini isbotlaydi.
Demak, gomologik organlar kelib chiqishi va tuzilishi bir xil bo‘lsa ham, uzoq evolyutsiya jarayonida o‘z funksiyalarini ma’lum darajada o‘zgartirgan organlar hisoblanadi.
Anologik organlar. Deyilganda, kelib chiqishi va tuzilishi har xil bo‘lgan, lekin bajaradigan vaziqalari uxlash bo‘lgan organlar tushuniladi. M: Baliqlarning gavdasi ichagning halqum qismini teshigi bo‘tgan, jabra yorug‘idagi jabra yoylariga joylashgan.
Jabra yorig‘laridan tashkil topgan. Har xil ko‘p tukli halqali chuvalchanglarning harakatlanish organlari-parapodiyalar atrofidagi ayrim segmentlarning tashqi ustki o‘simtalari jabra vazifasini bajaradi. Itbaliqning tashqi jabrasi, baliqlarning jabrasi, qushlar va kapalaklarning qanoti kelib chiqishi va tuzilishiga ko‘ra har xil bo‘lib, ammo bir xil vazifani bajaradi.
Anologik organlar o‘simliklar olamida ham ko‘plab uchraydi. Masalan, tok va oddiy ko‘katning jingalaklari bargning o‘zgarishidan hosil bo‘lgan, ammo ular bir xil vazifani bajaradi.
Ayrim holatlarda gomologiya va analogiya o‘zaro o‘xshashdir. Umurtqali hayvonlarning ba’zi organlarida (bosh miyaning har xil qismlari, orqa miya, yurak. jigar va boshqalar) ham tuzilishi va bajaradigan vazifalariga ko‘ra o‘xshash bo‘ladi.
Organlarning analogik o‘xshashligini aniqlash evolyutsion rivojlanish yo‘lini, turli formalar orasidagi qarindoshlikning va tanlashning ta’sir yo‘nalishini ifodalashi mumkin.
Ikkala holda ham solishtirma anatomik analiz evolyutsion protsessning adaptiv (moslashtiruvchi) xarakterda bo‘lishini ko‘rsatib turadi. Sut emizuvchilarning ayrim gruppalarining muayyan muhit sharoitlariga moslashi munosabati bilan oldingi oyoqlarning divergensiyalanishi misolida buni o‘rgansa bo‘ladi. 1910 yilda R.Osborn barcha sutemizuvchilarning oyoqlarida besh barmoqli panjasi bo‘lib, shu panjasini bosib yuradigan kalta oyoqdan kelib chiqqan, degan xulosa chiqadi. Mana shu sodda oyoqlar shakli evolyutsiya maydonida o‘zgarishga uchrab 5 ta yangi oyoq tipini hosil qilgan 1) kovlovchi, 2) suzuvchi, 3) tirishib chiquvchi, 4) uchiqchi, 5) yuguruvchi.
Bitta dastlabki ajdoddan yirik sistematik gruppalarga xos bir necha maxsus adaptiv ajdodlar hosil bo‘lishiga olib boradigan belgilar divergensiyasining ana shunday tipini Osborn adaptiv radiatsiya deb ataladi.