Erte taniw

14.2.. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` izertleniliwi
Qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwina, qa`liplesiwine ha`m o`z aldina millet bolip 
du`ziliwine, bekkemleniwine tiyisli mag`liwmatlar «Qaraqalpaq tariyxinin` materiallari» AN SSSR, 
1935-jili shiqqan kitapta, onnan son belgili tariyxshi, qaraqalpaq tariyxin ko`p izertlegen alim, on jil 
dawaminda Ma`mleketlik siyliqtin` lawreati bolg`an, professor, tariyx ilimlerinin` doktori 
S.P.Tostovtin` miynetlerinde ha`m onin` basshilig`inda o`tkerilgen SSSR Ilimler Akademiyasinin` 
Xorezm arxeologiya ekspeditsiyasi materiallarinda teren` sa`wlelengen. Tariyxshi alimnin` jazg`an 
«Drevniy Xorezm» M.MGU, 1948 g. «Po sledam Xorezmskoy tsivilizatsiy» AN SSSR, 1948 g 
«Qaraqalpaqlardin` ha`m Qaraqalpaqstanin` tariyxin, arxeologiyasin izertlewdin` juwmaqlari ha`m 
na`wbettegi waziypalari» Byuleten` AN UzSSR, 1945, N 9-10, «Qaraqalpaq xalqinin` shig`isi 
jo`nindegi shig`isi ma`sele», «Kratkoe soobshenie instituta etnografiy» 1974g. degen miynetlerinde 
qaraqalpaqlar tariyxina, a`debiyatina baylanisi aniq mag`liwmatlar teren` sa`wlelengen. Ja`ne de 
belgili tariyxshi alim, qaraqalpaqlar tariyxi menen qizig`ip bir neshe miynet professor Pavel 
Petrovich Ivanovtin` «Qaraqalpaqlar tariyxinin` ocherki»-»Materiali po istoriy karakalpakov» 
M.1935g. 9-89-betler . «Qaraqalpaqlar jo`ninde jan`a mag`liwmatlar» degen miynetlerinde 
qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi, millet bolip qa`liplesiwi ma`selelerine tiyisli aniq 
mag`liwmatlar sa`wlelengen. Usinday tariyxiy dereklerde xalqimiz «qaraqalpaqlar» degen at penen 
mongollar ma`mleketi qulag`an da`wirde XII-XIII a`cirlerde Nog`aylar siyasiy birlespesinde 
boladi. XVI a`sirde olardan o`z aldina bo`linip shig`adi. XVII-XVIII a`icrdegi qaraqalpaqlar 
Sirdar`ya boylarin jag`alap qonis basadi. XVIII a`sir qaraqalpaqlar tariyxinda qiyankeski 
tragediyag`a tolg`an jillar boldi. Xaliqtin` o`miri azatliq ha`m g`a`resizsizlik ushin gu`res ha`m 
jan`a jerlerdi o`zlestiriw, jaqsi ma`kan basiw, o`z aldina millet, xaliq, el, ma`mleket boliwi ideallari 
menen tig`iz baylanisli boldi. Bul a`sirde qaraqalpaqlar tariyxinda jawgershilik, basip aliw, 
bulginshilikke saliw uaqiyalari ko`p boldi.1721-1723-jillarda Orta Aziya xaliqlarinin` qa`wipli jawi 
bolg`an qalmaqlar /jongarlar/ qaraqalpaqlardi bir neshe ma`rtebe qirg`ing`a ushiratti. Tashkent 
qalasi bulginshilikke salip basip aldi. Usi sebepli qaraqalpaqlar « joqari» ha`m «to`mengi» bolip 
ekige bo`linip ketedi. Joqarg`i qaraqalpaqlar: Samarqand, Buxara, Zarafshan betlerge ko`ship 
ketedi. To`mengi qaraqalpaqlar Aral ten`izi boylarina, Xorezmge qaray ig`isadi. Qazaqlar arasinda 
kelip qonis basadi. Biraq bul jerde de to`mengi qaraqalpaqlardi 1742-jili Abilxayirxan shabadi. 
Mal-mu`lkin tartip aladi. Qaraqalpaqlar sol sebepli tag`i da Xorezmge qaray ig`isa baslaydi. 

---

- 67 - 
Uliwma bul ko`ship qonislaniwlar 1760-1762-jillarg`a shekem dawam etedi. Qaraqalpaqlar XVIII 
a`sirde Sirdar`ya boyinda Quwandar`ya, Jan`a dar`ya boylarinda 1721-1762-jillarg`a shekem 40 jil 
dawaminda basip aliwshilar menen ayqasip o`mir keshirgen. Tariyxshi S.P. Tostovtin` «A`yiemgi 
Xorezm ma`deniyatin izlep...» degen miynetinde qaraqalpaqlardin` Sirdar`ya, Quwandar`ya, 
Jan`adar`ya boylarinda jasag`anlig`i, mudami jan`adan jerler o`zlestirip kanallar qazip, 
seksewillerden tarnawlar /plotinalar/ qurg`anlig`i, sirtqi jaularg`a qarsi gu`resetug`in jauinger 
bolg`an-lig`i, diyxanshiliq, sharwashiliq, baliqshiliq penen, anshiliq penen shug`illang`an-lig`i 
aytiladi. P.Richkovtin` «Istoriya Orenburskoy guberniy» degen miynetinde «qaraqalpaqlar o`zleri 
islep shig`arg`an miltiq, da`ri, qorg`asin ha`m tag`i basqa mislarin qazaqlarg`a satadi» dep jazadi. 
Usi jag`inan qaraqalpaqlar o`zin-o`zi jawdan qorg`ay alatug`in jawinger xaliq bolg`an, sawda-satiq 
penen shug`illang`an. Batis Sibir` menen Orta Aziya arasindag`i ka`ruan joli-ulli Jipek joli 
Turkstannin` a`trapinan o`tip ol Sirdar`yani jag`alay qonislanip otirg`an qaraqalpaqlar u`stinen 
ju`retug`in bolg`an. Qaraqalpaqlar usi tiykarda sauda menen aralasip siyassiy ekonomikaliq 
turmisina u`lken ta`sir jasag`an. Ka`ruanlardan baj pul alip ta turg`an. Gladishevtin` bergen 
mag`liwmatina qarag`anda «qaraqalpaqlar 1722-jili ishki Rossiyag`a sauda islew ushin min` tu`ye 
karwan jibergen». Solay etip u`zliksiz jaugershilik sebeplerinen qaraqalpaqlar XVIII a`sirdin` 
ekinshi yariminda Xorezm oypatina kelip qonislana baslaydi. Qaraqalpaqlardin` bunnan keyingi 
tariyxi, tag`diri Xiywa xanlig`i menen baylanisli boladi. Jiyen jirawdin` shig`armalarinda 
qaraqalpaqlardin` Sirda`r`ya boylarinan Xorezm oypatina qonislang`a shekemgi o`mir ha`diyseleri 
aniq sa`wlelengen. Xaliq qansha qiyinshiliqlar bolsa da o`z a`debiyatin, ma`deniyatin, saz-
sa`wbetin taslamag`an. Xaliq arasinda qatiqulaq, qissa aytatug`in adamlar, yadikesh qosiqlar 
bolg`an. Usi tiykarda Jiyen jirawday jirawlar xaliq arasinan o`sip shig`ip o`z a`debiyatin, 
ma`deniyatin rawajlang`an. Usi da`wirdegi xaliq arasinda auizsha jazba tu`rdegi barliq xaliqliq 
a`debiyat, pu`tkil shig`is a`debiyati marjanlari
;
«Ga`rip-ashiq», «Sayatxan-Xamira» «Qiz Jipek», 
«Qiriq qiz», «Qoblan», «Edige»,»Alpamis», «Maspatsha»da`stanlari kennen taralg`an. Sonday-aq 
Xoja Axmet Yasauiy Xikmetlerinen baslap Sulayman Baqirg`aniy kitaplari, Xoja Xafiz, Fizuliy, 
Ferdausiy, Sufi Allayar, Maxtimquli, Nawayi, Bedil shig`armalari da arasinda meshit-medreselerde 
oqig`an sawatli adamlardin` ta`sirinde og`ada ko`plep taraldi, ayrimlari xaliqtin` su`wip oqiytug`in 
shig`armalarina aynaldi. Bulardin` ba`rin klassik shayirlarimiz ha`m jirawlarimiz o`z 
tvorchestvolarinda teren` o`zlestirip xaliq aldinda qaytadan aytip berip ju`rgen. Jiyen jiraw bir 
neshe xaliq da`stanlarin o`zlestirip o`zinin` repertuarina kirgizgen. N.Dawqaraev o`zinin` 
izertlewine bilay jazadi: «Qaraqalpaq xalqi o`zinin` uzaq a`sirge sozilg`an tariyxi dawaminda tu`rli 
siyasiy-tariyxiy jag`daylardin` sebebinen baxit izlep bir orinnan ekinshi oring`a ko`ship-qonip, 
materialliq ma`deniyattin` ko`p g`ana esteliklerin saqlap, tolig`i menen bizin` zamanimizg`a 
jetkere alg`an joq. Biraq, ol bizge esapsiz-sansiz namalardi, kestelerdi, nag`islardi, xaliq 

---

- 68 - 
o`nermentlerin, a`sirese og`ada bay, ken` tarawli awiz a`debiyatin qaldirdi. Qaraqalpaq xalqi o`z 
a`sirinin` uaqti xoshliq shadlig`inda da - toqlig`inda da, qayg`ili ku`nlerine de so`z siz, so`z 
o`nerisiz tura alg`an joq. Jas bala ingalap tuwilg`annan baslap qartayip o`lgenge shekemgi o`mir, 
ha`tteki o`lgen adamlardi jerlew, olardi eske tu`siriwler de, saz ha`m so`z o`nerisiz, qosiqsiz 
bolmag`an. Sonliqtan qaraqalpaq xalqi mazmuni teren` tematikasi ken` ha`r tu`rli og`ada bay awiz 
a`debiyatina iye. /3 tom, II bo`limi, 14-15-betler. Revolyutsiyag`a deyingi qaraqalpaq a`debiyati 
deyingi qaraqalpaq a`debiyati/. A`lbette usi a`debiyat Jiyen jiraw, Kunxoja, A`jiniyaz, Berdaq, 
O`tesh siyaqli talantli klassik shayirlardi jetilstirip shig`ariwda negizgi milliy da`rek boldi. Solay 
etip XVIII a`cirde qaraqalpaq milliy a`debiyatinin` negizgi tirnag`i qalandi.