1. Qaraqalpaqlardin’ xaliq sipatinda qa’liplesiwi. Qaraqalpaqlar ha’m Rossiya munasibetleri Qaraqalpaqlar ha’m Xiywa munasibetleri

Tema:XVI-XIX a’sirdin’ birinshi yariminda Qaraqalpaqlar.

Joba:

1.Qaraqalpaqlardin’ xaliq sipatinda qa’liplesiwi.

2.Qaraqalpaqlar ha’m Rossiya munasibetleri

3.Qaraqalpaqlar ha’m Xiywa munasibetleri.

Tariyxiy dereklerde hazirgi Qaraqalpaqstan aymag’inda adamlar neolit dawrinen baslap jasag’anlig’I aytip o’tiledi.Eramizdin II-VIII asirlerinde Aral boyi jagalarina bir qatar turkiy qawimleri kelip jasagan.Jergiliki xaliqtin kirip kelgen qawimler menen aralasiwi natiyjesinde Aral boyinda pechenegler ham oguzlar qaliplesedi.

Pechenegler negizinde VIII-X asirlerde qaraqalpaqlardin xaliq sipatinda qaliplesiwine turtki bolgan.X asir baslarinda pecheneglerdin bir bolimi Volga artina, ham Qubla Rus jagalarina koship otiwge majbur bolgan.

Bugan oguzlar ham qipshaqlardin qisimi sebep bolgan.XII asir rus jilnamalarinda olar «черные клобуки»(Qaraqalpaq)dep tilge alingan.Qaraqalpaq xalqinin ati usi atamadan alingan.Volga ham Ural daryalari jagalarindagi pechenegler jaylasqan jerdi Irtish daryasi jagalarinan kelgen qipshaq qawimleri iyelegen.Sol tarizde olar qipshaqlar menen aralasip olardin tilin qabil qilgan.Qipshaqlardin uriw-qawim quramina kirgen pechenegler (qaraqalpaqlar) dereklerde «qara bórikli» dep keltirilgen.

Qaraqalpaqlar Rossiya menen jaqinlasiwga hareket qilgan.Bugan bir qatar sebepler bar edi.Birinshiden Rossiya menen sawda-satiqtan gozlengen maqset.Ekinshiden jongarlardin tinimsiz hujiminen qorganiw zarurligi.1726-jili Qazaq xani Abulxayirxan oz elshilerin Peterburgqa jibergen onin quraminda qaraqalpaqlar da bar edi.Bugan juwap retinde Rossiya oz elshisi M.Tevkelevti Abulxayrxan aldina jiberdi.Soylesiwler natiyjesinde kishi juz ham tomengi qaraqalpaqlar Rossiya puxaraligina qabul qilinadi.

Qaraqalpaqlardin Rossiyaga emes kishi juz xanligina yasaq tolewi belgilep qoyildi.Sonday-aq qaraqalpaqlardin Rossiya quramina kiriwi olardi Iran shaxi Nadirshax hujiminen saqlap qaldi.

Qaraqalpaqlardin tiykargi bolimi tinishsiz, awir jillarda Amiw ham Sirdarya araligindagi bos jatqan jerlerge, Janadarya ham Quwandarya jagalarina kelip jasadi.Bul jerler Xiywa xanligi menen shegaralas jerler edi.

Bul jana jerler qaraqalpaq xalqinin awir miyneti esesine ozlestirilgen.Tariyxshi alimlar Janadaryada jaratilgan ajayip suwgariw qurilmalari birlespesine-bul qaraqalpaq xalqi miynetinin ulliligidur dep baha bergen.

Aste-aqirin qaraqalpaqlardin Aral boyi ozbekleri menen jaqinlasiwi juz bergen.Aral boyi ozbekleri Xiywa xanligi hakimyatina boysiniwdi qalemeytugin edi.Xiywa xani oz aldina Aral boyi ozbekleri ham qaraqalpaqlardi boysindiriwdi maqset etip qoygan.

Aqiri kop urinislardan keyin 1735-jilda Aral boyi ozbekleri ham qaraqalpaqlar Xiywa xanligi hakimyatin tan aliwga majbur etilgen.Muxammed Amin inaq dawirinde bolsa ayrim qaraqalpaqlar iqtiyariy rawishte Xiywa xanligi puxaraligina otken.

1809-jili Amiwdarya, Quwandarya ham Aral tenizi jagalarinda jasawshi qaraqalpaqlar xanliqqa boysindiriladi.1811-jili bolsa Janadarya da jasawshi qaraqalpaqlarda boysindiriladi.