|
Tómengi Ámiwdarya mámleket biosfera rezervatı.
IV.Úyge tapsırma. Qollanbadaǵı tapsırmalar menen tanısıw h’ám islesiw. Ekologiyalıq kartadan Ózbekstandaǵı qorıqxanalardıń geografiyalıq jaylasıwın úyrenip shıǵıw.
| Ámeliy jumıs - 7.
Haywanat baǵındagi siyrek ushırasatigin haywanlar menen tanısıw
Jumıstıń maqseti: Ózbekstandaǵı qorǵawǵa alınǵan joq bolıw aldında h’ám joǵalıp baratırǵan h’aywan túrlerin anıqlaw, «Qızıl kitabı» penen islesiw.
Kerekli ásbap-úskeneler: Ózbekstanda qorǵawǵa alınǵan h’ám joǵalıp baratırǵan túrlerge kerekli oqıw qollanbalar, ilimiy derekler, kontur karta h’ám Respublikanıń «Qızıl kitabı».
Teoriyalıq material. Haywanlar biomassası tiri jánlikler biomassasınıń 2 protsentin qurawına qaramastan olar biomferadaǵı zat almasıwı, basqa túrli protsesslerde áhmiyetli rol oynaydı. Biosferadaǵı anıqlanǵan haywan túrleriniń sanı 1,5 mln. nan asadı. Ápiwayı haywanlar topıraq payda bolıwında áhmiyetli rol oynaydı. Haywanlar ósimlikler ómirine de úlken tásir kórsetedi. Hár bir haywan túri biosferada óziniń ekologiyalıq áhmiyetke iye, insan ushın haywanlar awqat ónimi, shiyki zat deregi, úy haywanları porodaların jaqsılaw hám estetikalıq zawıq deregi esaplanadı.
Haywanlardıń 1 mln. nan aslam túri nasekomalarǵa tuwrı keledi. Nasekomalar ósimliklerdi shańlaydı, quslar, basqa omırtqalı haywanlar, insan ushın azıq deregi. Jer júzindegi haywanlar biomassasınıń 95 protsentten artıǵı omırtqasızlarǵa tuwrı keledi. Omırtqalı haywanlar ishinde sút emiziwshiler, quslar, balıqlar, jer bawırlawshılar eń úlken áhmiyetke iye. Dúnya okeanında haywanlar biomassası ósimlikler biomassasınan úlken.
Jer júzinde insan ushın zıyanlı bolǵan jırtqıshlar, túrli kesellik tarqatıwshı haywanlar, eginlerdiń zıyankesleri hám mavjúddir. İnsannıń tikkeley tásiri nátiyjesinde aqırǵı eki júz jıl ishinde 300 den aslam sút emiziwshiler hám quslar túrleri joq qılınǵan. Toǵaylardıń kesiliwi, jerlerdiń ózlestiriliwi, tirishilik ortalıǵınıń pataslanıwı arqalı insan keń kólemde haywanat dúnyasına janapay tásir kórsetedi.
Ósimlik hám haywanlardı qorǵaw tek ǵana tabıslı alıp barılıwı múmkin.
Kóship júriwshi haywanlar. Dúnya okeanı haywanat hám ósimlik dúnyası, ayırım daryalarda jasawshı ósimlik hám haywanlar mámleketler aralıq kelisiw jolı menen qorǵaladı.
1992 jılı Rio-de Janeyroda biologiyalıq hár túrlilikti saqlaw xalıq-aralıq konventsiyası qabıl qılındı. Ósimlik hám haywanlardı qorǵaw ayrıqsha arnawlı nızamlar arqalı qadaǵalanadı.
1992 jılı Rio-de Janeyroda biologiyalıq hár túrlilikti saqlaw xalıq-aralıq konventsiyası.
Ózbekstan Respublikası ózine tán ósimlik hám haywanat dúnyasına iye. Sońǵı jıllarda insannıń xojalıq iskerligi nátiyjesinde flora hám fauna unamsız tásiri kúsheydi. Ózbekstanda barlıq 400 mıń nan aslam ósimlik túrleriniń 10-12 protsenti qorǵawǵa mútáj. Toǵay resursları sheklengen. Eń qımbatlı taw toǵaylarınıń maydanı on eselep qısqarıp ketken. Tábiyiy jaylawlardıń jaǵdayı tómenlesken.
Ózbekstan faunası 682 túr omırtqalı haywanlar hám 32484 túr omırtqasız haywanlar túrlerinen ibarat (D.A. Azimov, 1995). Ele tolıq úyrenilmegen omırtqasız haywanlar ishinde qorǵawǵa mútájleri ajıratılmaǵan.
Joqarıda aytılǵanınday 1983 jılı járiyalanǵan «Ózbekstan Qızıl kitabı»na omırtqalı haywanlardıń 63 túri kiritilgen bolıp: balıqlar-5 túr: quslar-31 túr: sút emiziwshiler-22 túr: jer bawırlawshılar-22 túrden ibarat. Ózbekstanda turan jolbarsı, qızıl qasqır, gepard, jol-jol giena sıyaqlı túrler qırılıp ketken. Ústyurt qoyı, burma shaqlı eshki, qar barsı, buxara suwını hám basqa ayırım túrler joǵalıw aldında tur.
Talabalarlardın` bilim hám ko`nlikpelerin anıqlaw.
1. «Qızıl kitap» taǵı to`mendegi tu`siniklerdi frontal tu`rde sorawlar jardeminde anıqlaw,
joǵalıw qáwpi astındaǵı tu`r,
joǵalıp baratırǵan tu`r,
kemeyip baratırǵan tu`r,
II Jan`a materialdı u`yreniw,
1. İnsanlardın` haywanlardan azıq-awqat hám basqa maqsetlerde paydalanıwı.
2. Haywanlardın` jasaw jayların o`zgerttiriwi.
3 «Qızıl kitab»taǵı, tu`rli kemeygenlik darejelerge tiyisli bolǵan haywan tu`rlerinin` tábiyatta tarqalıwı, kemeyiw sebepleri hám olardı saklap kalıu haqqındaǵı is-rejeler.
Bilimlerin bekkemlew.
Bul temanın` jardeminde oqıwshılardı haywan tu`rlerin saklau hám korgau haqqındaǵı bilimlerin anıqlaw.
200-súwret. Ózbekstan «Qızıl kitabına» kiritilgen haywanlar hám kemiriwshiler.
Qaraqalpaqstanda ushırasatugın «Qızıl kitap» qa kiritilgen haywanatlar
IV.U`yge tapsırma. Qollanbadaǵı soraw hám tapsırmalardı hám de O`zbekstan «Qızıl kitab»ınan paydalanǵan halda basqatırma du`zip keliw.
Do'stlaringiz bilan baham: |
