Erte taniw

 
JIYEN JIRAW AMANLIQ ULI (1730-1784) 
JOBASI: 
1. Jiyen jiraw Amanliq ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` u`yreniliw tariyxi 
2. Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg`awlarinda o`mir shinlig`i 
3. Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi 
4. Jiyen jirawdin` «Ulli taw» shig`armasi 
Tayanish so`zler dizbegi 
1. Jiyennnin` jirawliq da`stu`ri, jiraw do`retiwshiligin izertlewshiler, «Xosh bolin` doslar», 
«A`y, jigitler, jigitler», «Xan qasinda to`reler», «Ber tu`yemdi», «Ilag`im» qosiqlarinda da`wir 
shinlig`i, «Posqan el» shig`armasi, temasi, ideyasi, Minayim obrazi. «Ulli taw» poemasi, tariyxiy 
waqiyalar.
15.1. Jiyen jiraw Amanliq ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` u`yreniliw tariyxi 
Jiyen jiraw Amanliq uli XVIII a`cirdegi qaraqalpaq a`debiyatinin` klassik shayiri. Song`i 
aniqlawlarg`a qarag`anda ol 1930 jillari tuwilip 1784-jillari qaytis bolg`an. Onin` jasag`an jerleri 
Jan`adar`ya ha`m Quwan dar`yanin` boylari. Da`slepki jillardag`i izertlewlerde Jiyen Tag`ay uli 
dep ju`ritiledi. Ma`selen N.Dawqaraevtin` aniqlawina ha`m shayirdin` birinshi ret qosiqlar 
toplaminda 1959-jili usilay berilgen. Akademik S.Kamalovtin` «Qaraqalpaqlardin` XIX a`crdegi 
Xiwa xanlarina qarsi xaliq azatliq gu`resleri» degen 1956-jili jariyalang`an kandidatliq 
dissertatsiyasinda «Qaraqalpaqlar XVII-XVIII a`sirdegi Sirdar`ya boyindag`i ha`m olardin` 
Rossiyag`a qosiliwina talpiniwi» degen babinda Jiyen Jiraw «Qiriq qiz» da`staninin` avtori, sol 
do`retken degen qa`te pikirleri beriledi. Mine usinday na aniq pikirlerge belgili izertlewshi, alim, 
Jiyen Jiraw do`retpeleri ha`m do`retiwshiligi, onin` jasag`an da`wiri xaqqinda og`ada ko`p 
materiallardi toplag`an ha`m usi bag`darda kandidatliq dissertatsiya jaqlag`an Artiq Karimov 1963-

---

- 69 - 
jili «Jiyen Jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvasi» degen ilimiy monografiyaliq miynet jazdi. Bul 
miynette Jiyen Jirawg`a baylanisli bolg`an barliq mag`liwmatlar aniqlandi ha`m ayrim tiykarsiz 
pikirlerge qatti soqqi berildi. Jiyen Jiraw «Qirq qiz»da`stanin tokpe shayir ha`m jiraw retinde 
xaliqqa tanitip atqarg`an oni o`zinshe shayirliq iskusstvo menen jetilstirgen talant iyesi bolip 
tabiladi. «Qirq qiz» xalqimizdin` min` jildan arman do`retken awiz a`debiyatin en` bahali jemisi, 
xaliqliq da`stan bolip tabiladi. Usi ilimiy miynetten baslap Jiyen Jiraw Amanliq uli dep ju`ritilip
kiyatir. Bular teren` da`liylewler arqali ju`zege kelgen pikirler. 
Jiyen shig`armalarin jiynaw 1930-jillardan baslap qolg`a alina basladi. Belgili a`debiyatshilar 
Sadirbay Mawlenov penen Sha`mshet Xojaniyazovlar Jiyen jirawdin` 1927 qatardan turatug`in 
«Posqan el» poemasin, 80 qatardan turatug`in «Ber tu`emdi», 131 qatardan turatug`in « Xosh bolin` 
doslar» qosiqlarin xaliq arasinan jazip alip O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan 
filialinin` qol jazbalar fondina tapsirg`an. Ha`zir bular usi jerde R-23, Inv, N1176 (440-451- 
betler), R-98, Inv. N1120 (610-613 betler) ja`ne de 222-227-betlerden saqlawli. Shayirdin` birinshi 
qosiqlari 1940-jili «Posqan el» poemasi «Qaraqalpaq xaliq tvorchestvosi» degen toplamda qisqa-
sha alg`i so`z benen shig`arildi. Kitapta Qalli Aymbetovtin` Jiyen jiraw do`retpelerin teren` 
bahalag`an alg`i so`zi berilgen. Onda bilay dep jazdi: «Bul kitapta qaraqalpaq xalqinin` su`yikli 
ullarinin`, xaliqti basqarg`an basshilarinin`, so`z so`ylegen sheshenlerinin` so`z marjanlari bar. 
Xaliq posqan zarli zamanda xaliqtin` zarina qobizin qushaqlap, xaliq shekken azapti birge shegip, 
a`rmanin, azabin ko`rkem so`z etip qaldirg`an Jiyen jirawday su`ygen ulinin` xasil so`zi bar.» 
(To`rkul. 1940-jil, 3-bet). Shayirdin` bulardan basqa qosiqlari xaliq arasinan tabilip, jazip alinip 
«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasinda, «A`mudar`ya» jurnalinda jariyalanip barildi. Shayir 
shig`armalari o`z aldina toplam retinde 1959, 1981, 1990-jillari shig`arildi. Song`i jilg`i toplamda 
2906 qatardan ibarat on alti shig`armasi jiberilgen. 
Jiyen Jiraw shig`armalarinin` ilimiy bag`darda izertleniwi Q.Ayimbetov, O.Kojurov, 
N.Dawqaraevlardan baslanadi.Bular o`zlerinin` miynetlerinde birinshilerden bolip Jiyen 
tvorchestvasinda, onin` ko`z-qaraslarinin` teren`ligine a`dil kritikaliq bahasin beredi. Bulardan son` 
A.Karimov Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha ken` tu`rde shug`illanip arnawli izertlew jumislarin 
jazdi. A.Karimov shayirdin` o`mir bayanina, do`retpelerine, olardin` jiynaliwi, baspadan jariyalanip 
bariwina ayriqsha itibar berip ko`p mag`liwmatlar topladi. Usi tiykarda 1963-jili Qaraqalpaq 
Baspaci ta`repi-nen «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvasi» degen monografiyaliq ilimiy 
izertlew baspadan shiqti ha`m A.Karimovke filologiya ilimlerinin` kandidati degen ilimiy da`reje 
berildi. Ol usi temadag`i kandidatliq dissertatsiyasin tabisli jaqladi. A.Karimov bunnan son` 
«A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri « degen izertlew jumisin jazip 1988-jili «Qaraqalpaqstan» 
baspasinan shig`ardi. Bul miynettin` 80-91-betle-rinde «Jiyen jiraw ha`m onin` jirawshiliq o`neri 
haqqinda» degen ilimiy maqala jazdi. Bunda Jiyen jirawdin` jirawshiliq o`nerinin` o`zgeshelikleri 

---

- 70 - 
ha`m bizin` milliy qobizimizdin` tariyxi, onin` Qorqit-Ata jirlarina-qobizina barip tireletug`in-
lig`in, bul haqqinda Jiyen jirawda o`zinin` «Qobiz tolg`aw» shig`armasinda aytip o`tkenligin ilimiy 
analiz etedi. Qaraqalpaqlarda Qorqit Ata haqqindag`i an`izlardin` biykarg`a aytalmag`anlig`in, 
sonliqtan da onin` bizge og`ada jaqin keletug`in ata-babalarimiz ekenligin de da`liylleydi. 
N.Japaqov o`zinin` «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyatinda realizm ma`selesi» degen 
ilimiy miynetin jazdi. Bunda Jiyen jiraw shig`armalarinin` turmis shinlig`in realistlik penen 
su`wretlew o`zgeshelikleri iznrtlengen. A.Karimov o`zinin` «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m 
tvorchestvasi» degen monografiyasinda shayir shig`armalari boyinsha ken` tu`rde ilimiy pikirlerin 
aytqan. Kitap kirisiw, Jiyen jasag`an zamandag`i tariyxiy jag`daylar, Jiyenin` o`miri haqqinda 
mag`liwmatlar, shayirdin` do`retpeleri, poemalari, shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgeshelikleri, 
juwmaqlaw degen pikileri ilimiy tallaw jasaw menen ayriqshalanadi. Bul miyentte Jiyen jirawdin` 
shig`armalari ha`m jirawshiliq o`zgesheligi, atqarg`an repertuarlari, ol jasag`an zamannin` tariyxiy, 
siyasiy, ja`miyetlik, ekonomikaliq jag`daylari, ha`r bir shig`armasinin` do`retiliwi, tariyxiy, 
mazmuni, ideyasi, janrliq o`zgeshelikleri teren` izertlengen. Song`i da`u`irde Ayimqul Pirnazarov 
Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha shug`illanip bir qansha ilimiy miynetlerdi jariqqa shig`ardi. Ol 
«Qaraqalpaq a`debiyati boyinsha geypara oylar» degen 1991-jili shiqqan monografiyaliq 
izertlewinde 9-49-betlerinde Jiyen jiraw tvorchestvasinda arnap 6 maqala jazg`an. Bunnan keyin 
A.Pirnazarov «Jiyen jiraw ha`m Omar shayirdin` do`retiwshilik sheberlikleri» degen izertlew 
jumisin 1993-jili «Qaraqalpaqstan» baspasinan shig`ardi. Usi jili «Jiyen, O`tesh ha`m Omar 
shayirlardin` do`retiwshilik sheberlikleri» degen temada doktorliq dissertatsiyasin tabisli jaqladi. 
A.Pirnazarovtin` Jiyen jiraw tvorchestvasin izertlewge arnalg`an monografiyaliq izetlewinde Jiyen 
tvorchestvasina birinshilerden bolip baxa bergen O`tesh shayirdin` «O`tti du`n`yadan» qosig`i, 
onin` Jiyen do`retiwshiligin bahalawi, talantin qa`dirlewi, atqarg`an da`stanliq shig`armalari 
haqqinda teren` pikirler ju`ritkenligi aytilg`an. Ja`ne de Jiyen shig`armalarinin` baspadan 
shig`ariliwi, son`g`i da`u`irdegi izertlep u`yreniwler haqqinda pikirleri beriledi.
Bul ati atalg`an minnette. «Posqan el» poemasinda adamgershilik qa`siyetlerdi 
su`wretlewdegi Jiyennin` sheberligi, «Posqan el» do`retpesinde ta`biyat ko`rinis ha`m qubilislarin 
su`wretlewdegi Jiyennin` sheberlik usillari», «Ko`rkem beyne jasawdag`i Jiyennin` sheberlik 
usillari», «Posqan el» da`staninda qaharman ha`m uaqiyag`a qatnasiwshilardin` ha`r qiyli ishki oy 
tolg`anislari, «Ko`rkem su`wretlew paydalaniwdag`i Jiyenin` sheberligi», «Auiz eki xaliq 
do`retpelerinen paydaliwdag`i Jiyen jirawdin` sheberligi» degen temalarda izertlew jazip 
«Juwmaq» islegen. Lekin bundag`i izertlewler Jiyen jirawdin` do`retiwshilik sheberligin turmis 
shinlig`i negizlerinen shig`ip toliq aytip bere almag`an. Avtor ko`binese ko`rkem shig`aramani 
toplawda onin` mazmunin aytip beriw menen sheklenedi. Pedagogika ilimlerinin` doktori O`serbay 
A`lewov «Qaraqalpaqstanda ta`lim-ta`rbiya oylarin qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwi» N.,-1993-jil 

---

- 71 - 
monografiyaliq izertlewinde «Jiyen jirawdin` ja`miyetlik-pedagogikaliq ko`z qaraslari «/271-282-
betler/ degen temada ilimiy pikirler ju`rgizedi. Filalogiya ilimlerinin` doktori Sarigu`l Bahadirova 
«Jiyen jiraw ha`m qaraqalpaq jirawlari» («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi, 1991, 18-oktyabr`)
degen ilimiy maqalasina Jiyen jirawdin` jirawshiliq o`neri ha`m qaraqalpaq jirawlarinin` 
tvorchestvaliq rawajlaniw joli haqqinda aytadi. «Jas Leninshi» gazetasinin` 1991-jilg`i 2-aprel` 
saninda Jiyen jiraw tvorchestvasina arnalip bir bet ajratiladi. Bunda Jiyen jirawg`a arnap material 
tayarlawshi avtorlar G.Xojaniyazov ha`m O`.Yusupovlar da`reksiz mag`liwmatlar bergen. Bul bette 
Jiyen jirawdin` avtorlig`inda «Gulayim» da`staninan u`zindi jariyalang`an. Jiyen jirawdin` bul 
«Gulayim» da`stani son`iraq «Batir qiz», «Qiriq qiz»atamalarinda ko`lemi da`stan etip 
do`retkenlerin, oni xaliq jirawi Qurbanbay Ta`jibay uli toliqtirip pu`tkil du`n`yag`a tanitip du`n`ya 
ju`zi a`debitina o`lmes miyras etip qosqanlig`i bizge belgili. Bul da`stan xalqimizdin` do`retken 
a`yemgi materiarxat da`wirinen berman qarap tariyxta so`z etiletug`in a`jayip do`retpe bolip 
tabiladi. Jiyen jirawda, Qurbanbay jirawda bul da`standi xaliq aldinda tvorchestvaliq bag`darda 
jirawliq o`neri menen atqarip, saqlap bizge jetkerip berip, miyrasti qa`dirlewge o`z u`lesin qosqan 
talant iyeleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw xaliq da`stani «Qirq qiz»di o`z gezeginde jirawshiliq o`neri 
menen xaliq aldinda tvorchestvaliq penen sheberlep o`miri dawaminda atqarg`an ha`m bizin` 
ku`nimizge jetkeriwge sebepshi bolg`an, xaliqtin` yadinda saqlaniwina belgili u`lesin qosqan adam 
bolip tabiladi. Fol`klorliq shig`armalardi jazba a`debiyattan duris ajrata biliwimiz tiyis. Jiyen jiraw 
tvorchestvasi mektep oqiwshilarina arnalg`an oqiwliqta avtorlari S.Axmetov, B.Ismaylov 9-klass 
«Qaraqalpaq a`debiyati», Universitettin` filologiya fakul`tetleri ushin sabaqliqta avtorlari 
N.Japaqov, K. Ma`mbetov, K.Sultanov, A.Karimovlar /1983-jil/ 73-93-betler berilgen. Ja`ne de 
1994-jili Tashkent «FAN»baspasinan shiqqan «Istoriya karakalpakskoy literaturi» s drevneyshix 
vremen do 1917 g. /degen kitaptin` 89-117-betlerde berilgen. Uliwma Jiyen jiraw tvorchestvasi 
ha`zirgi ko`z qarastan ele de ken`irek izertlewdi talap etedi.