Erte taniw

15.4. JIYEN JIRAWDIN` «ULLI TAW» POEMASI 
Shayirdin` «Aldi-artim biyik jar eken», «Mu`ytenlerdin` ma`kani», «Xan qasinda to`reler», 
«Xa xanamiz, xanimiz», «Ju`regimde ko`p dag`im»,»Ko`rgende bolar keulim xosh» degen 
qosiqlarin ha`m «Ulli taw»tolg`awin 1959-jili xaliq jirawi Qiyas Qayratdinovtan jazip aladi. Bul 
shig`armalardin` Jiyen jiraw do`retpeleri, ekenligi haqqinda Qiys jiraw biraz mag`lwmatlar beredi. 
Qiyas jiraw bul shig`armalardi 1932 jili Qara o`zek rayoninin` Na`wpir degen jerinde turiwshi 
Ismamit degen Ziyaw ulinin` qissa kitaplarinan ko`shirip alg`anlig`in aytadi. Ol kisi ha`r qiyli qissa 
kitaplar menen birge qaraqalpaq shayirlarinin` qosiqlarin qag`azg`a tu`sirip ko`pshilikke oqip berip 
ju`rgen «/54- bet/ A.Karimovtin` miyneti. S.Kamalovtin` miynetlerinde XVIII a`sirdin` basinda 
qaraqalpaqlardin` o`zlerin Shing`isxannin a`wladi dep esaplaytug`in qazaq sultanlari basqarip 
turg`an. Qazaq sultanlarinan Ta`wke xan/1680-1718-jillar/ qaraqalpaqlarg`a ULLI TAW degen 
jerdi jaylawg`a ruhsat etken. Bul jer Sirdar`yanin` orta ta`repinde bolsa kerek. Usi jerden 
Tashkentke, Qitayg`a, Qazang`a Moskvag`a jol o`tetug`in bolg`an. Qaraqalpaqlar usi u`lken 
karwan joldan baji pul alatug`in bolg`an. «Bular 1723-jili jung`ar qalmaqlarinan qazaqlarg`a 
jasag`an topilisi uaqitinda u`ziliske tu`sedi. Bunnan son`g`i da`wirde qazaq xani Abulxayir xan 
1743-jili Sirdar`ya boyinda otirg`an qaraqalpaqlarg`a shabiwil jasaydi ha`m olardin` mal-mu`lkin 

---

- 82 - 
talan-taraj etip o`zlerin quwg`ing`a ushratadi.Usi shabiwil na`tiyjesinde qaraqalpaqlardin` 
geyparalari «joqarg`i» qaraqalpaqlarg`a, ko`pshiligi» «to`mengi» qaraqalpaqlarg`a aynalip Jan`a 
dar`ya boyina, ayrimlari Xorezmge qaray ko`shedi. «Ulli taw poemasindag`i qazaq sultanlarinin` 
ha`m feodallarinin qaraqalpaq xalqin shabiwi, qirg`ing`a ushratiwi olardi postiriw ha`m 
qaraqalpaqlardin` Jan`a dar`ya, Quwan dar`ya boylarina kelip jaylasiwi- ABILXAYIR xannin` 
1743-jilg`i shabiliwina sa`ykes keledi. Usi uaqiyanin` sa`wlesi bolip ko`rinedi. /A. Karimov -91-
bet/. 
«Ulli taw» da`stani 348 qatar qosiqtan ibarat bolip ol jirawlardin` atqariwina qolaylastirip
terme-tolg`aw tu`rinde shig`arilg`an. Da`standa basipaliwshiliq urislardin` baslaniwi, eldin` 
ishindegi biylerdin` adamlarg`a bergen azaplari, axiretleri, xaliqtin` dushpang`a qarsi turiwi, 
qirg`in urislar, jen`iliske ushiraw, t.b. ma`seleleri, uliwmaxaliqtin` bir da`wir tariyxi sa`wlelengen. 
Bul shig`arma o`zinin` mazmuni boyinsha feodalliq tartislardin`, uriwliq qarim-qatnaslardi shegine 
jetken ko`rinislerin, jer iyeleri-feodallar menen qarapayim adamlardin` arasindag`i keskinlesken 
gu`reslerin shiyelenisken uaqiyalarin ayqin su`wretlew menen o`zgeshelenedi. Usilay ha`r 
ta`repleme bo`lsheklenip azap shekken xaliqtin` awir ta`g`dirin su`wretlew shig`armanin` tiykarg`i 
syujetlik mazmunin` quraydi. 
Pospay olar ne qilsin,
Kim ko`ringen asilip, 
Pu`tin bolmay jag`asi,
Xan, sultanlar ku`n bermey, 
Elimdi qoyday jalmadi.
Qutila almay nasaqtan, 
Jabilip jala naxaqtan,
Zorliq ko`rip sultannan, 
Bulinbey elim qalmadi.
Posiwg`a 
belin 
bayladi....
Bul da`standa sirqi basip aliwshilarg`a qarsi tayda tayaq qalmay gu`reske shiqqan qaraqalpaq 
xalqinin` tragediyali ta`g`diri ayqin su`wretlengen. Ulli taw alip barilg`an qasarisqan shayqas, 
qirg`in urislardin` ko`rinisleri ka`ha`rmanin` ishki keshirmeleri, tolg`anislari arqali sheber 
bayanlanadi. Bular adamda shin` patriotliq sezim, joqari gumanistlik oy-pikirleri qa`liplestiredi. 
Ariz aytqan xaliqti,
Eriksiz darg`a asadi. 
Qaraqalpaq biyleri,
Qara qanlar qusadi. 
Jeti jaqtan kamalap,
Sonar kibi awladi. 
Adamzattin` zarinan
Mezgilsiz qarlar boradi. 
Ne bir batir goshaqti,
Jon`ishqaday bawladi. 
Qatin menen jas janlar,
Ata menen analar, 
Bawirinan ayrilg`an.
Pishaq alip qolina, 
Qaytpay qarsilasadi.
Qarsilasip u`sh ku`n udayi, 
Zulimg`a shaq kele almadi.
Qaraqalpaq biylerin, 

---

- 83 - 
Qarqiratip shaladi.
Jeti jasar ballarin, 
Jang`an otqa saladi... 
Qaraqalpaq elinde, 
Aqir zaman boladi.... 
«Ulli taw» poemasinda xaliq basina tu`sken awir mu`siybetler usilay su`wretlengen. Elge 
dushpanliq etken toparlarinan Asan mirza, Arislanbek, Shorban ka`l usag`an zalimlardin` 
ha`reketleri, qatti qaralanadi. Olardin` nag`iz jawizliq is-ha`reketleri aship beriledi.
Asan mirza bas bolip,
Qaraqalpaqti jawladi.
Shibin yanli g`awladi,
Kamap alip jan-jaqtan, 
To`beden jasil tasladi... 
Shorban ka`l degen zalimi,
Eki iynin jalmadi.
Keshe ku`ndiz at shawip,
Qaraqalpaqqa tuwdirdi, 
Ja`njel menen gawg`ani.
Qastin tigip Shorban ka`l, 
Qatti qirin qaradi,
Jeti ku`n tiin`day at salip, 
Qaraqalpaq a`wladin,
Tuxim qurt etip sapladi.... 
Ka`ha`rlenip Arislanbek,
Jawg`an bulttay kursandi... 

---

- 84 - 
Bul poemada Jiyen jiraw xaliqtin` ko`rgenindey etip turmisliq tiykarda bayanlaydi. Da`stan 
qaraqalpaq xalqinin` da`stu`rleri, ma`deniyati, a`sirlerden kiyatirg`an oylari, pikirleri, en` jaqsi 
ideallari, hikmetli so`zleri ha`m qa`liplesip kiyatirg`an a`debiy tilinen og`ada a`hmiyetli 
mag`liwmatlar beriwi menen bahali. 
Jiyen jiraw shig`armalarin so`zlerden ko`rkem poetikaliq usillarda sheber paydala-niw menen 
ju`zege shig`arg`an. Shayir qaraqalpaq tilinin` so`ylew mu`mkinshiliklerinen, milliy ug`imlardi 
beriw ibaralarinan og`ada ken` paydalang`an. Jiyen jiraw shig`arma-lari fol`klor menen jazba 
a`debiyattin` tig`iz baylanisli rawajlaniw da`liylep ko`rsetiwshi ko`pir sipatinda ayriqshalanadi. 
Uaqiya ha`m ha`diyselerdi su`wretlewde, xaliq sanasina unamli etip, aniq jetkerip beriwde xaliq 
so`zlerinen astarli, timsalliq formalarda, ko`rkem obrazliq ma`nilerine tiykarlang`an halda 
su`wretlep jetkeriwge teren` itibar bergen. Jiyen shig`armalarinda ko`rkemlew qurallarinin` derlik 
barlig`i sheber paydalanilg`an. Bulardan ten`ew, metofora, sinexdoxa, litota, giperbola, retorikaloiq 
soraw, antiteza ha`m basqa da ko`rkemlew qurallari qollanilg`an. «Posqan el» poemasinda shayir 
a`sirlerden-a`sirlerge, qiyan-keski uaqiyalarg`a, jurtti bu`ldirgen jawgershi-liklerden qirg`in 
urislarg`a tap bolip, bu`linip, posip ko`ship, toz-toz bolip, tragediyadan tragediyalarg`a, awir 
azaplarg`a tap bola bergen qaraqalpaq xalqinin` ta`g`diyrine teren` qayg`iriw menen bilay ortag`a 
sawallar taslaydi, ritorikaliq sawallardin` juwabin izleniwge talpindiradi. 
Shiraqlarim sizlerdin`, Baxtin`izg`a ne boldi
?!
- Bul so`z ibaralarinda teren` ku`sheytiwshi 
ma`ni bar. Bunda a`sirlerden beri kiyatirg`an xaliqtin` tawsilmas mu`nlari, maqset-tilekleri, min` 
jilliq tariyxi, a`rmanlari bar. Bul eki qatar qosiqti belgili jaziwshi To`lepbergen Qayipbergenov
o`zinin` u`sh a`sirlik xaliq tariyxin so`z etetug`in «Qaraqalpaq da`stani» roman-epopeyasina epigraf 
etip aladi. Demek Jiyen 
jiraw eki awiz so`z benen sonsha a`sirlik xaliq tariyxin, olardin` 
qiyan-keski o`mir ta`g`dirlerin su`wretlep beriwge erisken, Ja`ne de Jiyen jiraw usi tariyxiy 
poemasinda xaliqtin` basina tu`sip atirg`an awir musiybetlerdi aniq ko`rsetiw ushin bilay jirlaydi: 
Inranbayin nege men
?!
Minaw xaliq shubirg`an, 
Bararina jeri joq ,
Batarina ko`li joq. 
Ataqli etip bararg`a,
Ma`kanli jayi, jeri joq. 
Soni ko`rip men sorli,
Quwrag`an quw qobizdin`, 
Qulaqlarin` burayman,
Keulim da`rtke tolg`an son`, 
Qayg`irdi jirlayman. 
Bul qatarlarda shayir dag`darisqa ushrag`an xaliqtin` jag`daylarin olarg`a tu`sinikli bolg`an 
so`z dizbekleri menen «bararina jeri joq, batarina ko`li joq» dep sheber tu`sindirgen. Al 
«quwrag`an quw» qobizdin` degende «quwrag`an quw» - epiteti qobizdin` mudami qayg`ili, 
jag`imsiz, tragediyag`a tolg`an namalrdi shalatug`inlig`in ko`z aldimizg`a elesletedi. Sebebi 
«quwrag`an « degen so`zdin` ma`nisi quu`rap qalg`an hesh bir kewilge unamli na`rse joq, oyrani 

---

- 85 - 
shiqqan degen tu`siniklerdi anlatsa, «quw» so`zi onnan da bes beter bolg`an jag`daylardi, quwrap 
qaliwdi, quwariwdi barliq jag`inan qiyinshiliqlarg`a tap boliwdi anlatadi. Xanimizdin` basina 
tu`sken tariyxiy jag`daylar Jiyen jiraw ta`repinen usilay tu`sindiriledi. Shayir shig`armalarina 
bunday su`wretlewler ko`p qollaniladi. 
Jiyen shig`armasinda ten`ewler turmisliq ha`diyselerdi aniq tu`sindiriw ushin qollaniladi: 
Ashliqtan qatiq qaqpashtay, 
Da`rmani ketip birazi, 
Aq terektey suladi. /»Posqan el»/ 
Shim-shirqaday ullarim,
Qizil gu`ldey soldin`iz.
Bundag`i ten`ewler xaliqtin` jasaw jag`daylari, turmis ta`jriybeleri, o`mir su`riw ha`diyseleri 
menen tig`iz baylanisadi. Turmistin` ashshi haqiyqatliqlarin. adamlardin` kewlinin` qapa 
bolg`andag`i ko`rinislerin shayir giperbolaliq su`wretlewlerden sheber paydalanaw menen 
su`wretlep beredi. 
Ko`zimnin` jasi ko`l bolip,
Etek, jen`im sel bolip, 
O`kpem awzima tig`ildi. /»Xosh bolin` doslar»qosig`i/ 
«Posqan el» da`staninda: 
Ko`zimiznin` jaslari tas burshaqtay to`gilip, 
Ushqan qus bizge ilesti,
Sol ju`riste bizlerge. 
Bul qatarlardi ha`diyselerdi ha`dden tis ulg`aytip ko`rsetiw iske asqan. Jiyen shig`armalarinda 
metoforaliq su`wretlewler og`ada sheber qollaniladi. «Ko`gende keulim xosh» qosig`inda:
Ashilg`an bag`da anarim, 
Aldimda baslar sardarim. 
«Posqan el» shig`armasinda: 
Qosig`i quwatim,
Eki birdey qanatim,
- usinday qatarlarda shayir elinin` tog`ayin shinarg`a, minarg`a, al elin bolsa anarg`a, 
sardarg`a barabar qoyip metoforaliq bag`darda awispali ma`nide qollanadi. Al qosig`indag`i eki 
birdey inisin quwatim. qanatim dep birdey salistira otirap sheber su`wretleydi. 
Shayir shig`armalarinada pu`tinnin` ornina bo`lshegin, yaki bo`lsheginin` ornina pu`tinin` 
ko`rsetip, sonday-aq birlikti ko`rsetiw arqali ko`plik ma`nini bildirip su`wretlewlerden de sheber 

---

- 86 - 
paydalang`an. Ko`rkemlew qurallarininin` bunday tu`rin a`debiyat taniw iliminde «sinexdoxa» dep 
ataydi. Misali: «Ilaq baqtim salag`a». «Posqan el» shig`armasinda: 
«“arg`a jegen o`likke,
Jilg`a saylar top boldi.» 
Aq deneli ariwdin`,
Burimlari esildi. 
Sag`iyranin` qanlari,
Suw ornina to`gildi. 
Sanap ko`rsem baliqti,
Toqsan besi tu`sipti . 
Bul qatarlarindag`i «ilaq»,»o`likke», «ariwdin`», «sag`iyranin`», «ko`zimdi», «baliqti» 
so`zlerinin` ha`mmesi birlik tu`rinde qollanilg`an menen ko`plik bildirip tur. Shig`armada bulardan 
basqa ko`rkemlew qurallarinin` ko`p tu`rlerin paydalang`an. Jiyen jiraw xaliq so`zlerin, ko`rkem 
so`z birikpelerin, naqil - maqallardi, ushirma so`zlerdi ju`da` bilgen. olardi teren` o`zlestirip 
shig`armalarinda qollang`an. Misali «Posqan el» shig`armasinda: 
Qoli jetken shoshtiyip,
U`lgisiz ton pishildi. 
Qarawitip qan jutip,
Ko`zdin` jasin ishkenin. 
Doslarim bir pul olarg`a,
Ottay so`nip o`shkenin`. 
Bellerimiz bu`gilip,
Qabirg`amiz so`gilip. 
O`zi suliw qiz edi,
Ko`rgenin miyri qang`anday. 
Qaslari qara qiyilg`an 
Awizg`a u`rip salg`anday. 
Mende og`ada jilayman,
Say su`yegin sirqirap. 
Ashliq qursin arsiz jaw,
Qizil ju`zdi soldirdi. 
Oni esitip menin`de 
To`be shashim juwlaydi. 
Bulardan basqa :
Tabanima tiydi shoq,
Sepkil saldin` betime. 
Otqa salip o`zimdi,
Qiynadim bunsha janimdi. 
Za`ha`rli shayan sen boldin`,
Bu`lbu`l ushti gu`limnen. 
Jaz ku`nlerim qar eken,
Tu`tin saqlap ishimde . 
Mezgilsiz qar boradi...
- degende usag`an tolip atirg`an ko`rkem obrazli qatarlardi ko`riwimizge boladi. 
Jiyen jirawdin` shig`armalari xaliqtin` jay so`ylew tilinde jazilg`an. Jiraw xaliqtin` awizeki 
tilinen sheber paydalana bilgen. Ayriqsha jiraw tolg`awlarinin` leksikaliq sostavinda ko`rkemlew 
qurallarinan da epitet, ten`ew, metafora, giperbola h.t.b. duris qollang`an. Shayir bulardi 
qollang`anda ha`diyse yaki waqiyag`a aniqlama beriwden baslatadi. Al, oqiwshi oylanip 

---

- 87 - 
tu`sinetug`in ma`nini tan`laydi, toplaydi. Misali: quwrag`an quw qobiz, jawdir qara ko`z, ku`n 
shiqpadi uyadan h.t.b. epitetler.
Juwmaqlap aytqanda Jiyen jiraw xaliqtin` bay so`ylew tilinen o`z do`retpelerinde ha`r 
ta`repleme paydalang`an ha`m qaraqalpaq a`debiy tilin qa`liplestiriw ushin bar ku`shin jumsag`an 
talant iyesi.