Ensiklopediyasi

BASKETBOL
«Basket» so'zi inglizchadan tarjima qilin- 
ganda, «savat» ma’nosini anglatadi. XIX asr- 
ning oxiri, ya’ni mana shu o'yin paydo bo'lgan 
paytda hozirgi metall halqali to'r o'rnida de- 
vorga mahkamlab qo'yilgan savatcha ishlatil- 
gan; savatchaning tub qismi ochiq bo'lgan. 
«Bol» so'zi esa, «to'p» deb tarjima qilinadi.
Basketbol to 'p i voleybol va futbol 
to'plaridan farq qiladi: u katta va og'irroq. 
Ammo basketbol to'pi bo'lmasa, hovlida fut­
bol yoki voleybol to'pi bilan ham basketbol 
o'ynash mumkin.
Bolalarning ko'pchiligi basketbol o'ynash 
uchun, albatta, kishining bo'yi baland bo'lishi 
kerak, deb o'ylaydilar. Albatta, bo'yning ba­
land bo'lishi basketbolchi uchun muhim, chun­
ki bo'yi baland o'yinchi to'pni savatga oson- 
roq tashlaydi. Ammo o'rta va past bo'yli bo- 
lalardan ham yaxshi basketbolchi yetishib chi- 
qishi mumkin. Chunki o'yinda hamma narsa 
harakatchanlik, chidam va chaqqonlikka 
bog'liq.
O'yindan maqsad — balandga mahkam­
lab qo'yilgan savatga to'pni qo'l bilan tushi- 
rishdir. O'yin 26x14 metrli tekis to'g'ri to'rt 
burchak maydonchada o'ynaladi; o'yin ikki 
jamoa o'rtasida o'tkazilib, har bir jamoa 5 
kishidan iborat bo'ladi. Har bir jamoada 
yana 5 tadan za xira o 'y in c h i b o 'la d i. 
O'yinchilar markaziy o'yinchi, hujumchi va hi- 
m o yach ilarg a b o 'lin a d i. A gar jam oa 
o'yinchisi to'pni o'yin davomida jarima may­
doni tashqarisidan savatga tushirsa, to'p 
tushirgan jamoa uch ochko (xol)ga, jarima 
maydoni ichida tushirsa ikki ochko (xol)ga, 
ja rim a to 'p i ta sh la g a n d a tu s h irs a bir 
ochko(xol)ga ega bo'ladi. O'yin ikki davr
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(taym): kattalar uchun 20, 13-suvdan chiq- 
14 yoshdagi bolalar uchun -n iborat poda
12 d a q iq a davom etadi.vda erinchoq- 
To'pni musht bilan urish yokidi, pishqiradi, 
oyoq bilan tepish mumkinirgan ovozlari 
emas. Shuningdek raqibni^h anchagina 
ushlash yoki turtishga harn^a emas, hat- 
ruxsat etilmaydi. 
arning baquv-
K ichik yoshdagi 
b o l a l a r ^ d d i
tuxum 
uchun basketbolning mini-bas-1'*3 tashlashi 
ketbol turi mavjud. Mini-basket-|9ancla xuddi 
bolda o'yin soddalashtirilganishinin9 uzun- 
qoida bo'yicha olib boriladi.yn'9sa. u™[]9 
12x6 metr hajmdagi maydon-J shu tlshi bi- 
chani asfaltlangan hovlining1 oxshat) suv 
o'ziga chizish mumkin. Jamo- 
alarda o'yinchilar to'rt va undan 
ko'p bo'lishi mumkin.
Basketbolchi to'pni o'ng va chap qo'lda 
aniq tashlash va ilib olishni bilishi kerak. 
Buning uchun biror joyni mo'ljalga olib, o'ng 
va chap qo'lda u yerga mayda toshlarni 
tashlash foydalidir. Bundan tashqari, devor- 
ga ham biror belgi qo'yib, sakrab unga 
qo'lni tekkizing. Asta-sekin shu belgini yu- 
qoriga ko'tara boring. Ko'proq mashq qi- 
ling!
BAYROQ
Ona diyorimiz O'zbekiston mustaqil res­
publika, deb e’lon qilinganidan keyin bir 
necha oy o'tar-o'tmas, 1991-yil 18-noyabr- 
da parlament « 0 ‘zbekiston Respublikasi­
ning Davlat bayrog'i to‘g‘risida» O'zbekis­
ton Respublikasining Qonuniga binoan dav- 
latimizning milliy bayrog'ini qabul qildi. Bu 
bejiz emas, albatta. Har qanday mustaqil 
davlat o'z bayrog'iga ega bo'lishi shart. Il­
gari zamonlarda Movarounnahr, Turon, 
Turkiston deb atalgan yurtimizda tashkil top­
gan qadimiy davlatlar, jumladan, ulug' so- 
hibqiron Amir Temur davlatining ham o'z 
tug'i-bayrog'i bo'lgan.
Endi hozirgi milliy bayrog'imizga bir na- 
zar soling. Undagi Oy bilan o'n ikki yulduz 
tasviri darhol diqqatingizni o'ziga tortadi. 
Bular nimani bildiradi?
Faqat 1830-yilga kelib mustaqillikka erishdi.
Mamlakatda ikki millat: vallonlar va fla- 
mandlar yashaydi. Bu yerga birinchi marta 
kelgan kishi barcha yozuv va ko'rsatkichlar 
ikki tilda - fransuz (vallonlar shu tilda 
so'zlashadi) va flamand tillarida yozilganiga 
e’tibor beradi.
Bugungi Belgiya - yuksak rivojlangan dav­
lat. Mamlakatda cho'yan, po'lat, mis, avtomo­
billar, stanoklar, elektr apparatlari, kimyoviy 
moddalar, oyna, gazmol, gilam ishlab chiqa­
riladi.
Belgiyaliklar qishloq xo'jaligiga ham katta 
e’tibor berishadi. Don, kartoshka, sabzavot 
yetishtirishadi. Mamlakatda sersut sigir zotlari
i__
. 
...w—
......_—
—-------- —
>
O'zbekiston Respublikasining bayrog'i.
Sharqda ikki xil taqvim (kalendar) bor. 
Biri - Oy (Qamar) hisobi bo'yicha, boshqasi- 
Quyosh (Shams) hisobi bo'yicha yuritiladi. 
Qamariy yil hisobi Oyning Yer atrofida, sham- 
siy yil hisobi esa Quyoshning go'yo Yer atro­
fida aylanishiga qarab yuritiladi (aslida Yer 
Quyosh atrofida aylanishi sizga ma’lum). Aj- 
dodlarim iz ilmiga ko'ra, Quyosh bir yil 
mobaynida o'n ikki burjni (yulduzlar turkumi- 
ni) aylanib chiqadi, har bir burjda bir oydan 
bo'ladi. Bayrog'imizdagi o'n ikki yulduz ana 
shu burjlaming ramzidir. Aytmoqchi, Oy, yulduz 
tasvirlari qadimgi va hozirgi turkiy davlatlar 
bayroqlarida ham uchraydi, faqat yulduzlar 
soni turlichadir.
Bayrog'imizdagi ranglar ham tabiatdagi 
ranglarga juda mosdir. Moviy rang tiriklik 
mazmuni aks etgan mangu osmon va obiha- 
yot ramzidir. Timsollar tilida bu yaxshilikni, 
donishmandlikni, shon-shuhrat va sadoqatni 
bildiradi. Oq rang muqaddas tinchlik ramzi 
bo'lib, u kun charog'onligi va koinot yulduzlari 
bilan uyg'unlashib ketadi. Bu rang poklik, 
beg'uborlik, ezgu orzu-maqsadlar, go'zallikka 
intilish timsolidir. Yashil rang - tabiatning 
yangilanish ramzi, u ko'pgina xalqlarda yosh- 
lik, navqironlik, umid va shodlik timsoli sa- 
naladi. Qizil chiziqlar esa vujudimizda jo'shib 
oqayotgan hayotiy qudrat irmoqlaridir. Bayroq 
odatda Konstitutsiya va maxsus qonun bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bo'ynining ostidagi patiari qizg ish - sariq 
bo'lib, oq dog'lari bor. Modasining rangi nari- 
dan boshqacharoq: bo'ynining oldingi qismi 
oqimtir, keyingi qismi qora yoki qizg'ish may­
da xolli. Tanasining ikki yonida uzunasiga ket- 
gan yo'llardan tashqari yana qizg‘ish-och 
qo‘ng‘ir rangli ko'ndalang yo'llari bor.
Bedana tez yo‘rg‘alaydi. Oziq qidirib yerni 
panjalari bilan titadi. Tuproqqa ag'anashni 
yaxshi ko'radi. Tunda va qosh qorayganda 
serharakat boladi, kunduzi esa dam olib yo- 
tadi.
Bedanalar aprel-may oylarida to‘da-to‘da 
bo'lib qishlov jo y la rid a n uchib ketadi. 
Bedanalar kunduzi oziqlanib, kechasi uchgani 
uchun ko'zga kam tashlanadi. Ular avgustdan 
boshlab noyabrgacha uchib keta boshlaydi. 
Shu davrda bedapoyalar, paxtazorlar, poliz 
ekilgan joylarda, cho'llar va daryo qayirlari va 
to'qaylarda bedanani ko'plab uchratish 
mumkin. Ayrim bedanalar O'zbekistonning 
janubiy rayonlarida qishlab qoladi. Ko'pchilik 
bedanalar esa Shimoliy Afrika va Hindiston­
da qishlaydi.
Bedanalar o't-o'lanlar qalin joylarga xas va 
cho'plar to'shab uya quradi. Uyaga 9 tadan 
20 tagacha noksimon shakldagi tuxumlarini 
qo'yadi. Tuxumlarni modasi 15-17 kun bosib 
yotadi. Tuxumdan chiqqan jo'jalar juda may­
da bo'lib, og'irligi 5-6 gramm keladi. Lekin 
ular tez o'sadi va bir oy ichida og'irligi katta- 
lariga tenglashib qoladi. Yoz bo'yi jo'jalar ona-
va umurtqasiz hayvonlarni 
Bedananing go'shti juda
Iqlari bedanani sayroqi qush 
n to'rqovoqda boqishadi.
BEGEMOT
Qadimgi rimliklar Afrikada Nil daryosining 
dengizga quyilish joyida bu qo'pol, beo'xshov 
begemotlarni ko'rib, ularni suv ayg'irlari, ya’ni 
«suv otlari» deb atashgan ekan. Agar bege- 
motning otga o'xshab kishnashi demasa, 
unga o'xshash joyi yo'q.
Begemot terisi silliq, yaltiroq, tuksiz va suv- 
dan chiqqani zamon tez quriydi. Ko'zi va bu- 
run teshiklari bo'rtib chiqqan. Xuddi baqa 
yoki timsohnikiga o'xshash, boshining yuqori 
qismida joylashgan. Bu hayvon xuddi suv osti 
kemalari durbinidek suvdan ko'zi va burnini 
chiqarib yotaveradi. Begemotning kichkina 
qulog'i ham hamisha ding. Oyoq panjalari 
orasida kichkina suzgich pardalari bor.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Begemotlar issiq kunlarda suvdan chiq- 
maydi. Bir nechta begemotdan iborat poda 
yoki kichkina begemot oilasi suvda erinchoq- 
lik bilan u yoq-bu yoqqa yuradi, pishqiradi, 
ba’zida daryo uzra ularning o'kirgan ovozlari 
eshitiladi. Ularga yaqinlashish anchagina 
xavfli: begemotlar faqat odamga emas, hat­
to qayiqqa ham hujum qiladi, ularning baquv- 
vat ja g ‘i qayiq bortini xuddi tuxum 
po'chog'idek chilparchin qilib tashlashi 
mumkin. Begemot jag'ini ochganda xuddi 
chamadonga o'xshaydi, qoziq tishining uzun­
ligi 70 santimetrga yetadi. Ayniqsa uning 
pastki qoziq tishi katta bo'lib, u shu tishi bi­
lan xuddi ekskavator kovshiga o'xshab suv 
ostidan o'tlarni yig'ishtirib oladi.
Ba’zan, ko'pincha tunda ular qirg'oq 
bo'yida o'sgan barra o'tlar bilan oziqlangani 
suvdan chiqadi. Goh-gohida daryo yaqinida­
gi dalalarga borishadi, ayniqsa, mak- 
kajo'xorini xush ko'rishadi. Yumshoq tuproq­
da ularning to'rtta yo'g'on, kalta oyoqlarinigi- 
na emas, balki yo'g'on qornining izlari ham 
ko'zga yaqqol tashlanadi. Chunki katta yosh- 
dagi begemotning og'irligi uch tonnadan or­
tiq bo'ladi. Bolalari 35-40 kilogramm vaznda 
tug'iladi.
Ikki-uch haftadan keyin begemot bolasi 
onasi ketidan ergashib yurib, o'tlay boshlay­
di, lekin begemotlar bari bir ko'p vaqtini suv­
da o'tkazadi.
Odamlar begemotlarni go'shti, qalin terisi 
va qimmatbaho qoziq tishi uchun ovlashgan.
Shimoliy va Janubiy Afrikada begemotlar 
deyarli butunlay qirilib ketgan. Endilikda ular­
ni Sharqiy va Markaziy Afrikadagina — faqat 
qo'riqxonalarda uchratish mumkin.
BELGIYA
(Belgiya Qirolligi)
Maydoni - 30500 kvadrat kilometr.
Aholisi -10100000 kishi.
Yevropada joylashgan bu mamlakat uncha 
katta emas: maydoni Buxoro viloyatidan 
kichikroq. Uni avtomobilda to‘rt-besh soatda 
aylanib chiqish mumkin. Belgiya turli davrlar- 
da goh Fransiya va Germaniya, goh Ispaniya, 
Avstriya va Gollandiyaga qaram bo'lgan.
Faqat 1830-yilga kelib mustaqillikka erishdi.
Mamlakatda ikki millat: vallonlar va fla- 
mandlar yashaydi. Bu yerga birinchi marta 
kelgan kishi barcha yozuv va ko'rsatkichlar 
ikki tilda - fransuz (vallonlar shu tilda 
so'zlashadi) va flamand tillarida yozilganiga 
e’tibor beradi.
Bugungi Belgiya - yuksak rivojlangan dav­
lat. Mamlakatda cho'yan, po'lat, mis, avtomo- 
billar, stanoklar, elektr apparatlari, kimyoviy 
moddalar, oyna, gazmol, gilam ishlab chiqa- 
riladi.
Belgiyaliklar qishloq xo'jaligiga ham katta 
e’tibor berishadi. Don, kartoshka, sabzavot 
yetishtirishadi. Mamlakatda sersut sigir zotlari 
bor.
Dengizdan esuvchi nam shamol qishda 
sovuqning, yozda issiqning taftini pasaytirib 
turadi. Daryolari muzlamaydi. Qishda tez-tez 
osmonni bulut va tuman bosadi, yozi salqin, 
yomg'ir va momaqaldiroq ko'p bo'ladi.
Belgiyaning markaziy qismida temiryo'l va 
avtomobil yo'llari, daryo va kanallar juda ko'p, 
hayot ham jo'shqin. Bu yerda ko'mir konlari, 
yirik zavod va fabrikalar bor.
Daryo vodiylari bo'ylab shahar va shahar- 
chalar bir-biriga ulanib ketgan. Belgiyaning 
eng katta porti — Antverpenda dunyoning 
hamma mamlakatlaridan kelgan kemalarni 
ko'rish mumkin.
Bundan tashqari Belgiya gullar, jilvador 
to'rlar, zargarlik buyumlari, qadimiy yodgor- 
liklar, me’moriy obidalar mamlakati hamdir.
Belgiya bilan O'zbekiston Respublikasi 
o'rtasida 1992-yil diplomatiya munosabatlari 
o'rnatilgan.