Ensiklopediyasi

_500_
400
JOO.
_22L
_
200
_
J M .
ЛШ .
140
A2SL
.Ж
Ж .
70
60
50
IONOSFERA
STRATOSFERA
Yer atmosferasi: 1 — qatlam-qatlam 
bulutlar; 2 — to'p-to'p bulutlar;
3 — patsimon bulutlar; 4 — tovushdan 
tez uchar samolyot; 5 — stratostat;
6 — sadafsimon bulutlar; 7 — radio- 
zond; 8 — meteoraketa; 9 — kumush­
simon bulutlar; 10 — qutb yog'dusi;
11 —meteoyo‘ldosh.
_4
J0_
Ж
10
KM
4
TROPOSFERA
CO
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ing uchun atmosferani ifloslantirmaslik juda 
muhim, biroq butun yer yuzida atmosferaga 
ko'plab sanoat chiqindilari: zavod va issiq­
lik elektr stansiyalari mo'rilaridan chiqadi- 
gan tutunlar, avtomobillarning zararli gazlari 
chiqariladi. Mamlakatimizda havoni ifloslan­
tirmaslik uchun korxonalarda tozalash in- 
shootlari qurilgan, atmosferani muhofaza 
qilishga katta ahamiyat beriladi.
ATOM
Miloddan uch yuz yil avval Yunonistonda 
faylasuf olimlar har qanday modda, har qan­
day buyumni mayda bo'laklarga bo'lish 
mumkinligi to'g'risida fikr bildirganlar. Tosh- 
ni kukun qilib maydalash, suvni esa sochib 
yuborish mumkin (keyin suv bug'ga aylanib 
ketadi). Suv bug'i shunday kichik zarralar- 
dan iboratki, ularni oddiy ko'z bilan ko'rib 
bo'lmaydi.
Moddalarni qaysi darajagacha parcha- 
lash mumkin? Nahotki ular cheksiz parcha- 
lanaversa? Balki, hech qanday kuch bilan 
parchalab bo'lm aydigan qandaydir eng 
kichik zarralar bordir. Hech kim o'z ko'zi bi­
lan ko'rmagan bunday mayda zarralarni 
yunon olimlari atom deb atashni taklif etdi- 
lar. Yunoncha «atom» - «bo'linmas» degan 
ma’noni anglatadi.
Olimlar har bir narsaga darrov ishonib 
qo'ya qolmaydilar, ular hammasini albatta 
tajribada sinab ko'radilar. Mana, kimyogar- 
lar moddalarni tarkibiy qismlarga ajratish- 
ga qo'l urdilar. Masalan, agar bo'r qizdiril- 
sa, u karbonat angidrid va ohakka ajraladi. 
Karbonat angidridni kislorod va uglerodga, 
ohakni esa kislorod va kalsiyga ajratish 
mumkin. Lekin kalsiy, uglerod va kislorodni 
endi boshqa parchalab bo'lmaydi. Kimyo­
v iy 
y o 'l 
b ilan 
boshqa 
p a rc h a la b
b o 'lm a y d ig a n
bunday 
«oddiy 
moddalar»ning soni o'tgan asr o'rtalarida 
70 ga yaqinni tashkil etdi. Shu bilan birga, 
bu oddiy moddalar muayyan sharoitda yana 
murakkab moddalarga aylanishi mumkinli­
gi ham ma’lum bo'ldi.
Agar atom haqiqatan ham mavjud deb 
faraz qilinsa, bu masalani osongina hal qil­
ish mumkin, degan qarorga kelishdi olimlar. 
Har bir oddiy moddaning o'z atomi bor: ug­
lerod atomi kislorod atomidan ham, kalsiy 
atomidan ham farq qiladi va umuman olgan- 
da, dunyoda qancha oddiy moddalar bo'lsa, 
shuncha turda atomlar ham mavjud. Kimyoviy 
reaksiyalar sodir bo'layotganida oddiy mod- 
dalarning atomlari molekulalarga birlashadi. 
Molekulalarni ularni tashkil etgan atomlarga 
parchalash mumkin, lekin atomlarni kimyoviy 
yo'l bilan aslo parchalab bo'lmaydi. Shu bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birga, bir atomni ikkinchi atomga aylantirish, 
bir oddiy moddadan ikkinchi oddiy moddani 
hosil qilish mumkin emas. Masalan, simob 
yoki qo'rg'oshindan, bir zamonlar alkimyogar- 
larorzu qilganidek, oltin olib bo'lmaydi.
Barcha kimyoviy hodisalar atom va mole- 
kulalar haqidagi tushunchani juda ravshan 
izohlab berdi. Atom va molekulalarning mav- 
judligi to'g'risida endi hech qanday shak- 
shubha yo'q edi. Lekin nahotki atomni par- 
chalab bo'lmasa? Moddaning biror bir zarra- 
chasini, hatto u juda mayda bo'lganda ham, 
nahotki uni juda bo'lmaganda ikki bo'lakka 
bo'lishning iloji bo'lmasa?
Mana shunda fiziklar ishga kirishdilar. 
XIX asrning oxirida ular atomga nisbatan de­
yarli ikki ming marta kichik bo'lgan mayda 
zarralar borligini kashf etdilar. Bular elektron­
lar deb ataldi. Elektronlar atomlar tarkibiga 
kiradi. Demak, atomlarni parchalash mumkin 
ekan-da! Haqiqatan ham, keyinroq fiziklar 
atomning murakkab tuzilishga ega ekanligini 
isbotladilar. Atomning markazida yadro joy­
lashgan bo'lib, elektronlar uning atrofida 
go'yo Quyosh atrofida sayyoralar aylanga- 
nidek aylanadi.
Lekin hammadan qizig'i hali oldinda edi. 
Atomlarning yadrolari ham bo'linadigan bo'lib 
chiqdi. Atom yadrosi proton va neytronlardan 
tashkil topgan bo'lib, ular yadroda nihoyatda 
kuchli birikkan. Agar yadro parchalansa, juda 
katta energiya hosil bo'ladi. Olimlar atom 
yadrosini parchalash yo'lini topdilar. Hozirgi 
kunda insoniyat atom energiyasining qudratli 
manbai - atom reaktorlariga, shuningdek 
dahshatli qurol - atom bombasiga ega bo'ldi 
Lekin atom ustidagi ilmiy izlanishlar hali ham 
to'xtagani yo'q. Kim bilsin, balki u yanada 
kichikroq zarralarga bo'linar. O'zbekistonda 
bu izlanishlar bilan O'zbekiston Fanlar aka- 
demiyasiga qarashli Yadro fizikasi instituti 
olimlari shug'ullanishadi.
AVESTO
Eng qadim iy kitob qayerda paydo 
bo'lgan? Bu savolga yaqin-yaqinlargacha 
aniq javob berib bo'lmasdi. Tarixchi olimlar
haqiqatni izlab topmoqdalar. Ularning tad- 
qiqoti natijasida, eng mo'tabar, qadimgi 
qo'lyozma Avesto ekanligi ma’lum bo'ldi. Bu 
nodir kitob uzoq zamonlarda bizning ona 
zaminimizda, aniqrog'i Xorazmda vujudga 
kelgan. U ayni vaqtda O 'rta Osiyo, 
Afg'oniston, Eron va Ozarbayjon xalqlarining 
birinchi yozma yodgorligidir. Avestoda ana 
shu xalqlarning qadimgi davrdagi iqtisodiy-ij- 
timoiy hayoti, diniy tasavvurlari, urf-odatlari, 
tabiat va jamiyat haqidagi bilim va qarashlari 
bayon etilgan. Avesto maxsus yozuvda yozil­
gan Bu yozuv sanskrit deb atalgan yozuvga 
yaqin. Kitob o'sha zamonlardayoq boshqa 
tillarga tarjima qilingan Avestoning asl nusxa- 
si muqaddas yozuv sifatida zardushtiy ru­
honiylari qo'lida saqlangan. Kitobda keltiril­
gan ma’lumotlarning eng qadimgi qismlari 
miloddan awalgi 2-mingyillik oxiri, 1-mingyil- 
lik boshiga oid. Avesto tarkibiga turli diniy urf- 
odatlar bayoni, axloqiy, huquqiy qonun-qoi- 
dalar va boshqalar q o 'sh ilib borgan. 
Avestodagi ko'p ma’lumotlar asosan og'zaki 
tarzda avloddan-avlodga o'tib kelgan. Dast­
labki yozma nusxasi esa 12 ming mol terisi- 
ga yozilgan deb rivoyat qilinadi. U axamoniy- 
lar sulolasining poytaxti Sheroz yaqinidagi 
Taxti Jamshidda saqlangan. Makedoniyalik 
Iskandar Eronni zabt etganda bu nusxa kuy­
dirib yuborilgan. Hozir fanda ma’lum bo'lgan 
Avesto milodiy 6-asrda Sosoniylar shohi Hus- 
rav I Anushirvon davri(531-579)da yozib ol­
ingan. 7-asrda arablar S osoniylarni 
mag'lubiyatga uchratgach, zardushtiy ruhoniy- 
larning bir qismi Hindistonga o'tib ketgan. Ul­
arning avlodlari hozirgi Avestoning asl nusx- 
asini saqlab kelmoqda Bizgacha yetib kel­
gan Avesto 27 jilddan iborat bo'lib, ular asarn­
ing yettidan bir qismi xolos.
Avesto yana shu jihati bilan qimmatliki, 
unda ilk falsafiy ta’limotlar bilan tanishasiz. Bu 
ta’limotga ko'ra, olam ikki qarama-qarshi 
kuch, ya’ni yorug'lik bilan zulmatning, yaxshi- 
lik bilan yomonlikning to'xtovsiz kurashidan 
iborat Yaxshilik va ezgulik xudosi Ahura- 
mazdo yer, o'simlik va boshqa hamma tabiiy 
boyliklarni yaratgan. Yomonlik va yovuzlik tim- 
soli Anxramaynu Ahuramazdoga qarshi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to'xtovsiz kurashadi, ammo uni yengishga 
ojizlik qiladi. Bu kurash abadiy davom etadi. 
Yaxshilikni ifodalovchi kuchlar osmonda, yo- 
monlikni ifodalovchi kuchlar yer ostida joylash­
gan, yer sahni esa kurash maydonidir. Hayot- 
dagi turli o'zgarishlar qaysi kuchning g'alaba 
qilishiga bog'liq. Inson ham tana va ruhning, 
axloq esa yaxshi va yomon xulqning o'zaro 
kurashidan iborat.
Avesto ta’limotiga ko'ra, birinchi inson Go- 
vamard (ho'kiz-odam; forscha Qayumars). 
Undan barcha kishilar tarqalgan. Birinchi 
shoh Yima davri oltin davr hisoblangan, chunki 
unda o'lim bo'lmagan, Axuramazdo doimiy 
bahor yaratgan. Kishilar bekam-u ko'st, bax­
tiyor yashagan. 900 yil o'tgach shoh Yima 
g'ururga berilib, man etilgan sigir go'shtini 
yeydi va yovuzlik ramzi Anxramaynu hukmida- 
gi kuchlar bosh ko'taradi. Olamni muzlik 
qoplaydi. Yima Axuramazdo amri bilan odam­
lar va hayvonlarni sovuqdan saqlab qolish 
uchun qo'rg'on qurib, unga har bir jonzotdan 
bir juftini joylashtirgan. Insoniyat tarixining ilk 
oltin davri tugagach, Hayr bilan Sharr (yaxshi- 
lik va yomonlik) o'rtasidagi kurash davri 
bo'lgan ikkinchi davr boshlangan. Uchinchi 
davrda Axuramazdo g'alaba qilib, ezgulik sal- 
tanati barqaror bo'ladi, adolatli jamiyat yuza- 
ga keladi. Ungacha kishilar tinch mehnat, 
oilaviy turmush bilan mashg'ul bo'lishlari ker­
ak. Avesto va zardushtiylik dini ta’limoti key- 
ingi barcha dinlarga ta’sir ko'rsatdi.
Avesto - bizning qadim tarixga ega 
o'lkamizda buyuk davlat, buyuk ma’naviyat 
bo'lganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjat- 
dir. O'zbekiston Respublikasi Vaziriar Mahka- 
masi UNESKO bosh konferensiyasining 
1999-yil noyabr oyida bo'lib o'tgan sessiyasi 
qaroridan kelib chiqib, O'zbekistonda 2001- 
yilning oktabr oyida Avesto yaratilganligining 
2700 yilligini nishonlash haqida qaror qabul 
qildi.