Ensiklopediyasi

ASL METALLAR
Dengiz tubida g'arq bolgan kemalar yotib- 
di. Ularning yelkanlari allaqachonlar chirib ket­
gan, kema bortining qoldiqlarini chig'anoq va 
suvo'tlar qoplagan, temir qismlarini esa zang 
bosgan. Bronza zam baraklar dengizning 
sho'r suvi ta’siridan qorayib ketgan. Faqat 
kemadagi oltin va kumush tangalargina uzoq 
yillar davomida deyarli o'zgarmagan.
Odamlar qadim zamonlardayoq oltin va 
kumushning g'aroyib xossalarini payqash- 
gan edi. Bu m etallar havoda o'z jilvasini 
yo'qotmagan, suvda zanglamagan, o'yuvchi 
kislota va ishqor eritm alarida erim agan. 
Mustahkamlik va o'zgarmaslik hamma davr­
da asllik belgilari sanalgan. Shuning uchun 
odamlar oltin va kumushni asl metallar deb 
atashgan. Buning ustiga ular kam uchragan. 
Shu sababli deyarli hamma mamlakatlarda 
odamlar buyum qimmatini asl metallar qim- 
mati bilan qiyoslashgan. Kimning oltin va 
kumushi qanchalik ko'p bo'lsa, u shuncha- 
lik badavlat, aslzoda, qudratli hisoblangan. 
Oltin va kumush tufayli urushlar bo'lgan.
Bundan 300 yil awal Janubiy Amerika kon- 
larida ispanlar oltin yuvishga xalal bergan og'ir 
m e ta lln i ja h lla ri c h iq ib b a z o 'r u lo q tirib
tashlashardi. Ular kelajakda bu metall oltindan 
ham qadrliroq bo'lishini xayollariga keltirma- 
gan holda uni “platina" (ispan tilida “kumush” 
degani) deb atashgan.
K im y o g a rla r p la tin a n i o 'rg a n is h g a
kirishib, platinali metallar guruhini aniqlash- 
di. Ular orasida Yerdagi eng og'ir metall —
osmiy ham bor edi. U qo'rg'oshindan ikki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

marta, temirdan esa deyarli uch marta og'ir.
Barcha asl metallar, aw alo, platina hozir­
gi zamon texnikasida qo'llaniladi. Platinadan 
maxsus kimyoviy idish - platina tigeli tayyor­
lanadi, chunki platina yuqori haroratlarga 
chidamli, o'ta darajada qiziganida ham havo 
tarkibidagi kislorod bilan birikmaydi va o'z 
vaznini o'zgartirmaydi. Platina bilan iridiy qo- 
tishmasidan kilogramm o'lchov namunalari 
yasalgan. Shu asosda barcha mamlakatlar­
da tarozilar tekshirib turiladi. Projektorlar 
ko'zgusi asl metall rodiy bilan qoplanganligi 
uchun u yuqori haroratda ham o'z yaltiroqligi- 
ni yo'qotmaydi. Kimyogarlar asl metallarning 
boshqa muhim xossalarini ham aniqlashgan. 
Ularning ba’zilari (ayniqsa, platina va palladiy) 
ishtirokida ko'pgina kimyoviy reaksiyalar o'n 
va yuz ming marta tezlashadi. Kumushga 
ham ish topildi. Usiz fotografiya ham, kino 
ham bo'lmasdi: axir kumushning ayrim birik- 
malari yorug'likka sezgirligi tufayli fotoplyon- 
kada tasvir hosil bo'ladi. Kumush a’lo dara- 
jadagi elektr o'tkazgichdir. Undan elektron rele 
kontaktlari ishlanadi, radiopriyomnik qismlari 
kumush bilan qoplanadi.
Oltinga bo'lgan munosabat ham o'zgardi. 
U endi faqat zargarlik buyumlari yasashdagi- 
na qo'llanilmaydi. Elektr vakuum asboblarida- 
gi kontaktlar oltindan tayyorlanadi, oltinsiz 
tranzistor ham yasab bo'lmaydi. Oltinning 
platina bilan qotishmasi eng chidamli kimyo­
viy idishlar tayyorlashda ishlatiladi.