Ensiklopediyasi

AVTOMOBIL
Odamlar qadimdan ot qo'shmasdan o'zi 
yuradigan arava yasashni orzu qilishgan. 
Buning uchun ular nimalar o'ylab topishmadi 
deysiz: richaglar, pedallar va tishli g'ildiraklar... 
yasashdi, hattoki, aravaga yelkan ham o'rnatib 
ko'rishdi... Va, nihoyat, 1770-yilda fransuz mu- 
handisi N. Kyuno aravaga ot o'rniga bug' 
mashinasini «qo'shishga» qaror qildi, so'ngra 
bu g'aroyib qurilmani «avtomobil» (yunoncha 
so'z bo'lib, o'zbekchada «o'zi yuruvchi» 
ma'nosini anglatadi) 
deb atadi
Oldiga mis qozon 
osilgan, uning orqa- 
sidagi o'rindiqqa esa 
haydovchi o'tirib olib, 
rulni u yoqdan-bu yo- 
qqa burayotgan bun­
day arava shahar 
ko'ch a la rid a yura 
boshladi. U bir oz 
yuradi-da, to'xtaydi,
demak qozonda bug' tugab qolgan. Bug' 
bo'lmasa, mashinaning g'ildiraklari aylanmay- 
di. Haydovchi aravadan tushib, o'txonaga o't 
yoqadi va qozondagi suvni qaynatadi, shun- 
dagina bug' hosil bo'lib, arava yana yo'lida 
davom etadi. Bunday haydovchini bekorga 
shofyor deyishmagan (fransuzcha «shofyor» 
so'zi «o't yoqar» ma’nosini anglatadi).
Inglizlar esa boshqa narsani o'ylab topish­
di: kareta — aravaga bug' qozonini 
«qo'shib», yo'lovchilarni tashiy boshlashdi. 
Shahar ko'chalarida mo'risidan buriqsib tutun 
chiqib turgan g'alati ko'rinishdagi bug' avto- 
buslari gumburlab va taraqlab yura boshladi. 
Bunday avtobusda yurish ham noqulay, ham 
havfli bo'lgan: har daqiqada qozon portlab 
ketishi mumkin edi.
Keyinroq bug' mashinasi o'rniga benzinli 
dvigatel, ya’ni motor o'matildi. 1886-yilda ne- 
mis mexanigi Karl Bens motorni izvosh arava­
ga moslashtirdi. Ana shu arava benzin bilan 
yuradigan birinchi avtomobil bo'lib qoldi.
Benzin bilan yuradigan avtomobillar yildan- 
yilga ko'paya bordi. Ularning tashqi qiyofasi
o'zgardi, konstruksi- 
yasi yaxshilandi, tezli­
gi oshdi. Lekin avto- 
mobilning bir narsasi 
o'zgarmadi - u hali 
ham motorli aravali- 
gicha qoldi. Oldiniga u 
faqat yo'lovchilar tash- 
ib yurdi, lekin tezda 
yuk 
ham 
tashiy 
boshladi. Ana shun­
day qilib, avtomobil-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

laming uch oilasi: yengil avtomobillar, yuk av- 
tomobillari va avtobuslar paydo bo'ldi. Birin- 
ketin (1924-yildan 2000-yilgacha) Amerika, 
Germaniya, Yaponiya, Angliya, Italiya, 
Rossiya, Chexoslovakiya, Janubiy Koreya, 
Fransiya, Shvetsiya, Belorussiya. Ukraina va 
boshqa mamlakatlarda AMO-F-1,5 («polutor- 
ka», ya’ni bir yarim tonna yuk ko‘taradigan 
yuk avtomobili), GAZ-A, ZIS-110, «Ford», 
«Mersedes», «Moskvich», «Pobeda», MAZ- 
200, «Volga», «Chayka», «Zaporojes», 
«Jiguli», «Ока», «Tavriya», ZIL, KamAZ, 
«Ural», «Opel»,«Volvo», «Pejo», «Reno», 
«Fiat» va boshqa rusumli avtomobillar ishlab 
chiqarildi.
O'zbekiston mustaqillikka erishgandan 
so'ng avtomobil sanoati rivojlangan mam­
lakatlar qatoriga qo'shildi. Janubiy Koreya- 
ning DEU korporatsiyasi bilan hamkorlikda 
yengil avtom obillar ishlab chiqaradigan 
«O'zDEU avto» qo'shma korxonasi tuzilib, 
Andijon viloyatining Asaka shahrida «Nek- 
siya», «Damas», «Tiko» rusumli yengil avto- 
m ashinalar (1996-yildan), Turkiyaning 
«Kochxolding» kompaniyasi bilan hamkorlik­
da avtobus va turli yuk avtomashinalari ishlab 
chiqaradigan «SamKochAvto» qo'shma kor­
xonasi tuzilib, Samarqand shahrida M 23.9, 
M24.9, M29 rusumli avtobuslar va 35.9, 65.9, 
80.12 rusumli har xil yuk avtomashinalari 
(1999-yildan) ishlab chiqarila boshlandi.
Xuddi odamlarga o'xshab, avtomobillarn- 
ing ham kasblari ко p: ularning ichida o‘t 
o'chiruvchi va sanitarlar ham, xat tashuvchi va 
montyorlar ham, yuk tashuvchi va ko'cha su- 
puruvchilar ham, jangchi va sportchilar ham 
bor. Ba’zilari o'zining ulkanligi va bahodirona 
kuchi bilan kishini hayratga soladi. Masalan, 
Belorussiya avtozavodining 65 tonnali BelAZ- 
524 samosvali ana shunday ulkan va pah- 
lavondir. Bir gaining o'zida 120 tonnagacha 
yuk tashiy oladigan haqiqiy pahlavonlar — 
maxsus avtopoyezdlar ham bor. Ular katta- 
katta qurilish va konlarda ishlashadi, tuproq, 
shag al, ruda tashishadi.
Bahaybat samosval oldida yengil mashina 
o'yinchoqdek ko'rinadi. Lekin u juda qulay va 
tezyurar. «Volga» avtomobili soatiga 145 ki-
lometrgacha, «Chayka», «Neksiya» esa 200 
kilometrgacha yo'l bosa oladi.
Tez yurish va og'ir yuklarni ko'tarish uchun 
qudratli yurak va baquwat muskullar kerak. 
Avtomobilning yuragi uning motoridir. Motor 
energiyasini g'ildiraklarga uzatib turadigan 
vallar esa uning muskullaridir.
Mana, 
shofyor 
m ashinani 
o't 
oldirdi,starterni bosdi, elektr uchquni dvigatel 
silindrlaridagi yonuvchi aralashmani alangal- 
antirdi, shunda hosil bo'lgan gaz bosimi 
ta sirida porshenlar harakatga kela boshladi, 
vallar aylanib, g'ildiraklar qo'zg'aldi.
Motor qanchalik kuchli bo'lsa, mashina 
shuncha tez yurishi va ko'p yuk tashishi 
mumkin. Mana shuning uchun ham eng kuchli 
dvigatellarni poyga avtomobillariga, tya- 
gachlar (shatakchi avtomobil yoki traktorlar) 
va ko'p tonnali samosvallarga o'rnatishadi.
Avtomobildan hamma yerda: xo'jalikda 
ham, uy-ro‘zg‘orda ham, hatto dam olish pay- 
tida ham foydalaniladi. Shuning uchun kun- 
dan-kunga avtom obillarning soni ortib 
bormoqda. Bu esa bir tomondan yaxshi, bir 
tomondan yomon. Nima uchun yaxshiligi ham- 
maga ma'lum: avtomobil odamning eng ya­
qin yordamchisi. Lekin millionlab avtomobil­
lar har daqiqada havoga chiqaradigan zararli 
gazlar sayyora havosini bulg'aydi. Demak, 
benzin bilan emas, balki boshqa zararsiz 
yonilg'i bilan yuradigan dvigatellar va butun­
lay boshqa konstruksiyadagi avtomobillar ker­
ak ekan. Hozirgi kunda vodorod, gaz, elektr 
energiyasi, hatto quyosh energiyasi yordami­
da yuradigan avtomobillar paydo bo'lmoqda.
AYIQ
Ayiqlarning oq ayiq, qo'ng'ir ayiq va qora 
ayiq kabi bir necha turlari ma’lum. Oq ayiq bi­
lan qo'ng'ir ayiq ko'rinishdan ancha farq qil- 
sa ham, ularning qarindoshligini payqash 
qiyin emas. Qutb qorlari orasida yashovchi 
oq ayiqlar doimo oq rangda, qo'ng'ir ayiqlar 
esa sariq, bug'doyrang, jigarrang yoki qariyb 
qora rangda bo'ladi.
Oq ayiq Yer yuzidagi eng yirik yirtqich 
hayvonlardan biri bo'lib, Arktikadan boshqa 
hech qayerda uchramaydi. U butun umrini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muzlar orasida o'tkazadi, suvni yaxshi ko'radi. 
Oq ayiq soatiga 4 -5 kilometr tezlikda uzoq 
vaqt suza oladi, tyulenga nisbatan yomon 
sho'ng'imaydi va suv ostida ikki daqiqagacha 
tura oladi. U tyulen, baliq va qushlar bilan 
oziqlanadi. Bolalash payti kelganda g'orga 
o'xshatib qordan yasalgan iniga kirib oladi. 
Oq ayiqning vazni 700 kilogrammgacha 
(erkaklariniki 1000 kilogrammgacha) boradi. 
Bu ulkan hayvonning bolalari kalamushdan sal 
kattaroq bo'lib tug'iladi. Ona ayiq bolalari 
ulg'aygunga qadar uyadan chiqmaydi.
Qo'ng'ir ayiq Yevropa, Osiyo va Shimoliy 
Amerikada keng tarqalgan. O'rta Osiyoda, 
jumladan, O'zbekistonda tog' o'rmonlari va 
archazorlarda uchraydi. Respublikamizda 
uchraydigan qo'ng'ir ayiqning bo'yi 2 metr­
gacha, og'irligi 480 kilogrammgacha boradi. 
Mo'ynasining rangi qo'ng'ir tusdan to qora- 
gacha o'zgarib turadi.
O'rta Osiyo ayiqlari junining birmuncha 
uzun va siyrak hamda panjalarining oq 
bo'lishi bilan boshqa hududlarda yashaydigan 
ayiqlardan farq qiladi. Shuning uchun 
O'zbekistondagi ayiq oqpanja ayiqlar kenja 
turiga kiradi. Qo'ng'ir ayiqlar o'simliklar va 
hayvonlar bilan oziqlanadi. Ular oktabrning 
oxiri va noyabrning boshlarida qishki uyquga 
kiradi. Uyasini ko'pincha toshlar orasidagi 
pastqam joylarga, ba’zan qalin butazor va 
changalzorlar orasiga soladi. Bu hayvon qish­
da to'la uyquga kirmaydi. Kuzda ko'pincha 
ertalab uyg'oq bo'ladi. Havo isib turadigan 
paytlarda juda ziyrak uxlaydi. Odamlar yaqin- 
lashsa darrov sezadi, ba’zan esa tashqariga
Qo'ng'ir ayiq.
ham chiqadi. O'rta Osiyodan boshqa hudud­
larda qo'ng'ir ayiqlar yiqilgan daraxtlar ostida, 
botqoqlik yoki suv havzalariga ega bo'lgan 
o'rmonli tekisliklarda hamda tog'lik joylarda 
yashaydi. 
Bir qarashda 
beso'naqay 
ko'rinadigan qo'ng'ir ayiq mohir ovchilardek tez 
yuguradi, chaqqonlik bilan daraxtga chiqadi, 
yaxshi suzadi va sakraydi. Ayiq barcha narsani 
yeyaveradi, ko'proq meva hamda ildizlar bilan 
oziqlanadi; hasharotlar va ularning qurtlarini kov- 
lab oladi; baqa va baliqlarni tutib olib yeydi. 
Yarador bo'lgan ayiqlar odamga hujum qilishi 
mumkin. Q o'ng'ir ayiq asalni juda xush 
ko'rganidan, hatto ari chaqishidan ham hayiq- 
maydi.
Ayiqlar bahorgacha xotirjam uxlash uchun 
kuzda yaxshi boshpana topishi lozim. Ayiq an­
cha yirik hayvon bo'lganligi sababli qishda oziq 
topishi, qalin qor ichida yurishi qiyinlashadi. 
Agar u kuzda o'zida yetarlicha yog' to'play ol­
masa, qishki uyquga yotmaydi. Och ayiq qish­
da jahldor bo'lib qoladi. Bunday ayiqlar odam 
uchun ham xavfli. Ayiqning tanasi harorati uyqu 
paytida ham pasaymaydi. Ona ayiq yoshga 
to'lgan bolalari bilan bitta uyada yotadi. 
Ayiqchalar yangi tug'ilgan bolalarga qarashda 
ona ayiqqa ko'maklashishadi. Bir yil aw al 
tug'ilgan ayiqchalar tarbiyachilar deb ataladi. 
Yosh ayiqchalar ikki yilgacha ona ayiq bilan bir­
ga yuradi. Ayiqlar qahraton qishning yanvar va 
fevral oylarida ikkita bola tug'adi. Ona ayiq ul­
arni bahorgacha boqadi. Agar ayiqchalar atigi 
yarim kilogramm vaznda tug'ilmaganda ona 
ayiq bunday oilani hech qachon boqa olmasdi. 
Ayiqchalar bahorgacha juda sekin o'sadi: ular 
mayda kuchukchaga o'xshash bo'ladi.
Oq tirnoq ayiq.
m
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bahorda ayiqning ishtahasi bo‘rinikidan 
ham zo'rroq boladi. Qishda ayiq «barmog'ini 
so‘rib yotadi», degan gap bor. Lekin bu bilan 
qorin to'yd irib bo‘lm aydi-ku! Aslida u 
barmoglni so'rmaydi. Qishning o‘rtalarida 
ayiqning barmoq terilari ko‘cha boshlab, qichi- 
shadi, uyqudagi ayiq eski terisini so'rib, sidi- 
rib tashlaydi.
Qo‘ng‘ir ayiqning izini ba'zan odamning izi 
bilan adashtirib yuborish mumkin. Lapanglab 
yurgani uchun ayiqni maymoqoyoq deb ham 
atashadi. Bu noto‘g‘ri fikr, chunki ayiq juda 
chaqqon bolib, hatto otni ham quvib yetishi 
mumkin.
Qo‘ng‘ir ayiqning hid bilish va ko'rish organ­
lari yaxshi rivojlangan. Eshitish organi esa it- 
nikiga nisbatan sustroq rivojlangan.
Qo‘ng‘ir ayiq q olga yaxshi o'rganadi. 
Lolilar qadimdan qishloq va shaharlar bo'ylab 
ayiq olib yurib, xilma-xil o'yinlar ko'rsatishadi. 
Sirkda esa ayiqlarni turli murakkab mashqlar- 
ni bajarishga, hatto velosiped va mototsiklda 
yurishga o‘rgatishadi. Oq ayiq qo‘ng‘ir ayiqqa 
nisbatan qolg a qiyin o'rganadi. Hayvon 
o'rgatuvchilar oq ayiqni eng xavfli hayvon deb 
hisoblashadi. Himolay toglarida qora ayiq 
ham uchraydi.