Эндокрин тизими патофизиологияси гормонлар ва уларнинг организмдаги рўли

Эпифиз функцияси бузилиши
Мелатонин гормони кенг кўламли физиологик фаоллик билан ажралиб туради; шунинг учун эпифизнинг (эпифиз) гипофункцияси ёки гиперфункцияси ҳар хил кўринишга эга. Экспериментал ҳайвонлардаги безни жарроҳлик йўли билан олиб ташлаш ёки мелатонинни киритиш эндокрин безлар (қалқонсимон без, буйрак усти безлари, жинсий безлар), буйраклар ва бошқа органлар фаолиятининг даврий ритмларини, липид ва оқсил пероксидациясининг ҳолатига қараб ўзгартиради. Мелатониннинг ҳаддан ташқари секрецияси, балоғат ёшига етишнинг кечикишига (гормоннинг антигонадотроп таъсиридан), ҳиссий оҳангнинг пасайишига, депрессив ҳолат ривожланишига сабаб бўлиши мумкин. Жанубдан шимолга доимий равишда кўчиб ўтган одамларда кўпинча апатия, уйқучанлик ва чарчоқ бор, бу эҳтимол, куннинг ёруғлик соатлари давомийлигининг пасайиши туфайли мелатониннинг юқори секрециясига боғлиқ. эпифиз бези етишмаслигининг сабаблари безнинг органик шикастланиши, қон томир патологияси ва хавфли ўсмалардир. Эрта балоғат ёши ва қаришнинг тезлашиши баъзи сабаблари эпифиз безининг гипофунцияси билан боғлиқ бўлиб, буни гормоннинг антиоксидант таъсирининг сусайиши билан изоҳлаш мумкин.

СТРЕСС ВА УМУМИЙ АДАПТАЦИОН СИНДРОМ
Тиббиётнинг ютуқларидан бири бу ички секреция безлари, хусусан, гипофиз бези ва буйрак усти бези пўстлоғи тизимининг организмни патоген омиллар таъсирига мослашишидаги муҳим ролини очиб беришдa Канадалик олим Г. Селенинг стресс тўғрисидаги назарияси кенг тарқалган.
"Стресс" атамаси (инглизча стресс-кучланиш) организмнинг ўзига хос бўлмаган реакциясини билдиради, бу ҳар қандай кучли таъсирот(стресс) таъсирида юзага келади ва организмнинг химоя тизимларини қайта қуриш билан бирга келади. Г. Селе турли хил стресс омилларига (травма, инфекция, гипотермия, заҳарланиш, беҳушлик, мушакларнинг юки, кучли ҳис-туйғулар ва бошқалар) қарамай, уларнинг ҳаммаси тимус безида, буйрак усти безлари, лимфа тугунлари, қон таркиби ва метаболизмда бир хил турдаги ўзгаришларни келтириб чиқаришига эътибор қаратди. Сичқонлар устида ўтказилган тажрибаларда у одатдаги учликни кузатди:
1. Буйрак усти бези пўстлоғининг гипертрофияси.
2. Тимик-лимфа аппарати инволюцияси.
3. Ошқозон ва ўн икки бармоқли ичак шиллиқ қаватида геморрагик яралар.
Стрессни учта мос келадиган босқичга эга бўлган умумий адаптацион синдром сифатида намоён қилади: хавотир, қаршилик, чарчоқ ва бошқалар.
Хавотирлик босқичи - бу тананинг ҳимоя кучларини шошилинч равишда сафарбар қилишни англатади. Бу шок ва шокка қарши фазаси билан тавсифланади. Шок фазасида мушакларнинг гипотензияси ва артериал гипотензия, гипотермия, гипогликемия, қон оқиши, эозинопения, капилляр деворлар ўтказувчанлигининг ортиши кузатилади. Лимфоид тўқималарнинг инволюцияси, азотнинг салбий мувозанати, ошқозон яраси катаболик жараёнларнинг устунлигини кўрсатади. Шокка қарши фазасининг характерли белгилари қарама-қарши йўналишдаги ўзгаришлар (қон босими, мушак тонуси, қонда глюкоза концэнтрацияси ортиши) бўлиб, қаршиликнинг кейинги босқичини ривожланишига сабаб бўлади. Шокка қарши фазасидаги асосий патогенетик бўғин кортикотропин ва глюкокортикоидлар (кортизол) секрециясининг барқарор ўсишидир. Қаршилик босқичида буйрак усти бези постлоғининг гипертрофияси ва кўп миқдорда гормонлар ажратиб чиқариши, анаболик жараёнлар фаоллашиши ва глюконеогенез кучайиши кузатилади.
Шуни таъкидлаш керакки, буйрак усти бези пўстлоғининг патоген омилга функционал фаоллигини ошириб жавоб бериш қобилиятини биринчи бўлиб А.А. Богомолец ХХ асрнинг бошларида тасвирлаган. Бироқ, ўша пайтда бу ҳодисага ҳали умумлаштирувчи қонуниятларига аҳамияти берилмаган эди.
Патоген омилнинг узоқ муддатли таъсири бўлса, мослашиш бузилади. Буйрак усти бези постлоғининг функционал захиралари кескин пасайиши ва атрофияси, қон босимининг пасайиши, оқсил моддаларининг парчаланиши, қаршилик даражасидан резистентлик босқичига ўтишни кузатилади.
Стресснинг оқибатлари стресс омилининг кучи ва давомийлигига, организмнинг ҳимоя қобилиятига боғлиқ.
Адаптация синдромининг биологик аҳамияти нафақат иккинчи, энг узоқ давом этадиган босқичда организмнинг стресс ҳолатини келтириб чиқарувчи омилга қаршиликни кучайиши, шунингдек, унчалик кучли ва узоқ давом этмайдиган стрессга организмнинг шу таъсиротга хос бўлмаган қаршилигини ривожланиши ёки ошириши мумкинлигидадир. Бу летал факторлар таъсирига гиперергик реакцияларнинг олдини олиш ёки яллиғланишнини секинлаштириш, патоген омиллар таъсирида юрак, буйрак ва бошқа органларнинг шикастланишини пасайтириш билан намоён бўлади. Кортикотропин ва кортикостероидларни таъсиротга хос бўлмаган қаршиликнинг пайдо бўлишида муҳим рол ўйнайди, шунинг учун уларни адаптив гормонлар деб аташади.
Енгил ва ўртача стимулларнинг танага мунтазам таъсири (масалан, совуқ душ, жисмоний машқлар) эндокрин тизимнинг мослашувчан реакцияларга тайёрлигини оширади. Аксинча, ҳаддан ташқари кучли омиллари таъсирида пайдо бўладиган стрессли ҳолат, дистресс деб таърифланади.
Мослашувнинг етишмаслиги ёки унинг тескари йўналишда оғиши, Г. Селенинг фикрига кўра, адаптация касалликларининг ривожланишига сабаб бўлади. Глюкокортикоидларни (яллиғланишга қарши гормонлар) ҳайвонларга юборилиши яллиғланишни ингибиция қилади, аммо шу билан бирга иммун реакцияларни хам тўхтатиб қўяди, ошқозон ва ўн икки бармоқли ичакнинг ярали шикастланишларини келтириб чиқаради ва миёкард некрозининг пайдо бўлиши учун шароит яратади. Глюкокортикоидларнинг кам секрецияси аллергик реакцияларнинг ривожланишига ёрдам беради, патоген омилларга қаршиликни пасайтиради.
Адаптация касалликлари, Г. Селе фикрига кўра, ревматизм, бронхиал астма, буйраклар, юрак қон томирлар, терининг айрим касалликларини ва бошқаларни ўз ичига олади. Уларнинг пайдо бўлишида кондиционал омиллар катта аҳамиятга эга. Бу омиллар гипотермия, ҳаддан ташқари иссиқлик, жисмоний чарчоқ, оғир ирсият, ош тузидан ортиқча фойдаланиш бўлиши мумкин. Кортикостероидлар ва натрий хлоридни бир вақтда қабул қилиш фонни яратади, унга қарши турли хил омиллар юрак мушакларида некротик ўзгаришлар келтириб чиқаради.

Г. Селе ўз назариясини организмнинг адаптив реакцияларининг эндокрин механизмларини ўрганишга асосланган ҳолда шакллантирган. Бироқ, бундан ҳам илгари В. Каннон, Л.А. Орбели ва уларнинг талабалари вегетатив нерв тизимининг симпатик қисмининг ҳимоя-компенсатор реакцияларидаги адаптив-трофик роли ҳақидаги таълимотни яратдилар. Гипофизэктомия қилинган ҳайвонларда стресснинг баъзи белгилари (ошқозон яраси) кузатилади. Шунинг учун стресснинг кўпгина кўринишини фақат гормонал ўзгаришларга асосланган бўлиши мумкин эмас. Стресс - бу асаб тизими ва ички секреция безларини ўз ичига олган мураккаб реакция. Шу билан бирга, таъкидлаш керакки, Г. Селе назарияси тиббиёт ривожига катта таъсир кўрсатган ва кўрсатмоқда. У кортикостероид терапиясининг назарий асосларини яратди. Ушбу назария асосида қариш муаммосига янгича ёндашув ишлаб чиқилиб, ўзига хос терапиялар (автогемотерапия, акупунктур) тушунтирилди.

Ушбу назариянинг асосий қоидалари ҳозирги вақтда муваффақиятли ишлаб чиқилмоқда. Хусусан, ҳужайраларнинг ултраструктурасини, улардаги молекуляр биологик ва кимёвий жараёнларнинг боришини ўрганиш натижалари хужайрали стресс тўғрисида хулоса чиқаришга имкон берди. Биз стресс омиллари таъсирида ҳужайрадаги стереотипик ўзгаришлар тўплами ҳақида гапирамиз. Буларга митохондрияларнинг тузилиши ва функцияларининг бузилиши, ҳужайра мембраналарининг хусусиятлари, лейкотриэнларнинг шаклланишининг кучайиши ва бошқалар киради. "Оксидланиш стресси" тушунчаси пайдо бўлди, бу ерда эркин радикаллар мухим роль ўйналади. Стресс омиллари таъсирида ортиқча миқдорда жуда тез ҳосил бўладиган супероксид радикаллари асаб тизимининг симпатик қисмини қўзғатувчи ва гипоталамус-гипофиз-буйрак усти безлари тизимини фаоллаштирувчи механизмлари бўлиб хизмат қилади.