Электротехника фанида трансформатлар ва уларнинг уланиш гуруҳини аниқлашни ўргатишда янги ўқув усулларидан фойдаланиш

Ta

rt

ib n

o

m

eri

 

Ins

trukt

a

j 

o

lg

a

n

 

sha

x

sni

n

g

 

fa

m

il

iy

a

si

, 

is

m

i 

o

ta

si

ni

n

g

is

m

i 

Si

nf

 

Sa

n

a

  

Ins

tr

ukt

a

jn

ing

 

m

a

zm

uni

 

Ins

trukt

a

j 

o

`tk

a

zg

a

n 

sha

x

sni

n

g

 F

.I.

sh

 

Ins

trukt

a

j 

o

`tk

a

zg

a

n 

sha

x

sni

n

g

 i

m

zo

si

 

Es

la

tm

a

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xavfsiz mehnat sharoitlarini ta`minlashga qaratilgan chora – tadbirlar   

ishlab chiqishga; 

- Hayot o`chun xavf bo`lgan ish yoki mashg`ulotlarni to`xtatib qo`yib, bu 

haqda   

maktab direktoriga aytishga; 

- Ruy bergan har bir baxtsiz hodisa to`g`risida darhol maktab direktorini   

xabardor qilishga; 

- O`z vazifalarini bajarmasliklari oqibatida sadir bo`lgan baxtsiz   

hodisalar uchun javob berishga majburlar. 

 

 

 

---

 

 

49 

Bir soatlik dars konspektasi 

Mavzu: 

O`zgarmas tok elektr zanjirlari. Elektr zanjirlarining asosiy qonunlari 

Dars maqsadi:

 

Wquv kursi bwyicha umumiy tushuncha berish. Talabalarda 

elektrotexnika fanining rivojlanish tarixi, wzgarmas tok elektr zanjirlari, elektr 

zanjirlarining asosiy qonunlari, elektr tokining ishi va quvvatiga oid bilimlarni 

shakllantirish. Talabalarda mustaqil fikrlashni shakllantirish 

Dars turi:

 aralash 

Ta`lim berish usullari

: Ma`ruza, kwrgazmali, suhbat, “B-B-B”, 

“Tushunchalar tahlili” ta`lim texnologiyalari  

Ta`lim berish shakllari: 

Ommaviy, jamoaviy 

Ta`lim berish vositalari:

 Komp`yuter, proektor, slaydlar 

Monitoring va baholash:

 Og`zaki

 nazorat, savol-javobli swrov

 

Darsning borishi: 

Yangi mavzuni tushuntirish rejasi: 

1.

 

Elektrotexnika fanining rivojlanish tarixi 

2.

 

O’zgarmas tok elektr zanjirlari 

3.

 

Elektr zanjirlarining asosiy qonunlari 

4.

 

O’tkazgich qarshiligini hisoblash 

5.

 

Elektr tokining ishi va quvvati 

 

Elektrotexnika-elektr zanjirlarida va elektromagnit maydonlarida elektr va 

magnit energiyalarining hosil bwlish va wzgarish qonuniyatlarini wrganadigan fan 

va texnika sohasidir. 

 

Elektrotexnika fanining rivojlanish tarixi

 

Elektrotexnika tarixi wz ildizlari bilan qadim zamonlarga kirib ketgan. U 

musbat va manfiy zaryadlangan elektr zarrachalar va ohangrabo temirlar 

(magnitlar) xususiyatlarini wrganishdan boshlangan. Ammo shunga qaramay, XIX  

asrning boshlariga qadar, 300-400 yil mobaynida, hech kim elektr va magnit 

hodisalarini bir-biri bilan chambarchas bog`langanligini aytib berolmagan. Aynan 

---

 

 

50 

elektr va magnit  hodisalari yagona tabiatli elektromagnit maydonining ikki turli, 

ikki tomonli xususiyati ekanligi isbotlanganidan keyin elektrotexnika  qudratli  

texnika sohasiga ay Birinchi izlanishlar - elektr va magnit hodisalarini 

wrganishdagi dastlabki yutuqlar sababchilari sifatida ingliz fizigi U.Gil`bert (1544-

1603 y.,), rus olimlari M.V. Lomonosov (1711-1765 y.) va F. Enipus (1724-1802 

y.), frantsuz fizigi Sh.Kulon (1736-1806 y.) va boshqalarni kwrsatish wrinlidir. 

Ular tufayli insoniyat hayoti bilan chambarchas bog`langan tabiatning vujudi twla-

twkis elektromagnit hodisalardan iboratligi isbotlandi. Qolaversa, bu olimlar 

ochgan qonun-qoidalar hozirgi zamonaviy fundamental fanlarga ham asos bwldi. 

1735 yilda Sh.Kulon har qanday ikkita q

1

  va q

2

  elektrlangan zarrachalar 

(zaryadlar) wrtasida elektr maydon kuchlari hosil bwlishini isbotlab, ular 

wrtasidagi  wzaro tortishish (yoki itarilish)  kuchi shu zaryadlarning massalariga 

twg`ri proportsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari 

proportsionalligini kwrsatib berdi. Undan tashqari Kulon elektr zaryadlarini tok 

wtkazgichlarining faqat sirtidagina joylashishini aytib berdi. Magnit momenti va 

zaryadlarning qutblanishi twg`risidagi ma`lumotlarni ham ushbu olim qoldirgan. 

1820 yilda Daniyalik fizik X.Ersted (1777-1851 y.) harakatdagi zaryad (yoki 

elektr toki) wz atrofida magnit maydoni hosil qilishini isbotladi: bu hodisa elektr 

va magnit maydonlarining wzaro bog`langan holatda vujudga kelishini tajribada 

tasdiqladi. 

Xuddi wsha 1820 yilda frantsuz olimi A.Amper (1775-1836 y.) dumaloq  

g`altak (solenoid) atrofida, wzgarmas tok wtishi natijasida, hosil bwlgan magnit 

maydoni tabiiy temir magnitlarining maydonidan farq qilmasligini kwrsatdi. 

Demak wzgarmas magnitlar maydoni ham ular tarkibidagi molekulyar toklar  

oqimi natijasida vujudga keladi deb xulosa qildi olim. Shunisi qiziqarliki, er 

magnetizmi twg`risidagi zamonaviy nazariyalar ham er atrofidagi magnit 

maydonini er yuzidagi toklar bilan bog`laydi. 

Keyingi wta muhim kashfiyot - 1831 yilda topilgan elektromagnit induktsiya 

hodisasi, ya`ni magnit maydonida harakat qilayotgan wtkazgich sim chekkalarida 

elektr yurituvchi kuch hosil bwlishi hisoblanadi. Bu fizikaviy fundamental qonunni 

---

 

 

51 

yaratgan ingliz olimi M.Faradey (1791-1867 y.) yana bir bor magnit va elektr 

hodisalari bir-biridan ajralgan holatda mavjud bwla olmasligini isbotladi. 

1833 yilda rus olimi E.X.Lents (1804-1865 y.) elektr toki hosil qilgan 

magnit maydoni kompas milini harakatlantirishi va magnit maydonida harakatda 

bwlgan wtkazgichda e.yu.k. hosil bwlishi qonuniyatlariga yagona elektromagnit va 

wzaro teskari jarayonlar deb baho berdi. Ammo shu bilan birga bu izlanishlar 

X.Ersted va M.Faradey yaratgan qonunlarning bir-biriga bog`liqligini namoyish 

etgan. 

Elektr manbalari yaratishda va ular energiyasining iste`mol qilinishi, boshqa 

turli energiyalarga aylanishi nazariyasini ishlab chiqishda yana bir guruh olimlar 

faol ijod qilganlar. Bular ichida: ital`yan fizigi A.Vol`ta (1745-1824 y.) wzining 

kashfiyoti bilan dunyoda birinchi elektr kimyoviy generator yaratgan (1799 y.); rus 

akademigi V.V. Petrov (1761- 1834 y.) tarixda birinchi bwlib (1822 y.) elektr yoy 

kashf etgan; nemis fizigi G.S. Om (1787-1854 y.) elektr tokining kuchini zanjir 

qarshiligi bilan bog`lagan (Om konuni -  1826 y.); nemis olimi G.R. Kirxgof 

(1824-1887 y.) wz vatandoshi G.S. Omning gal`vanik elektr zanjirlariga 

bag`ishlagan nazariyasini muvaffaqiyat bilan davom ettirib, 1847 yilda wzining 

mashhur “I va II Kirxgof qonunlari” ni yaratdi. Natijada XIX asrning ikkinchi 

yarmidan boshlab elektrotexnika ham nazariy, ham amaliy jihatdan juda rivojlanib 

ketdi. Evropaning deyarli xamma yirik davlatlarida (Frantsiya, Angliya, 

Germaniya, Rossiya, Italiya va x.k.) sanoat energetikasi oyoqqa tura boshladi: 

elektr mashinalar, transformatorlar, elektr uzatuvchi liniyalar va boshqa energetika  

texnikasi yaratilishi avj oldi. Shu bilan bir qatorda elektr aloqa texnikasi (telegraf, 

telefon va x.k.) va avtomatika elementlari paydo bwla boshladi. 

Elektrotexnika nazariyasi esa yildan-yilga boyib bordi va nihoyat buyuk 

ingliz olimi J.K. Maksvell (1831-1879 y.) bu fanning twla-twkis g`alaba 

qozonishiga asosiy sababchi bwldi.  M.Faradey asoslagan elektromagnetizmga 

tegishli porloq g`oyalar J.Maksvell ijrosida yangi kuchli sifatlarga ega bwldi. 

Natijada tabiatning boshqa sohalariga ham elektromagnit qiyofa berildi; shu 

jumladan yorug`lik tarqalishi qonuniyatlariga ham elektromagnit sayqal berildi. 

---

 

 

52 

Xullas, kwp yillar mobaynida har xil ilmiy ywnalishlarda twplanib qolgan talay 

muammolar Maksvell nazariyalari yordamida echila boshladi. Fizika tarixida 

birinchi marta ”Elektromagnit maydoni  fazoning shunday bir qismiki, u wzini va 

wz ichiga olgan moddalarni (narsalarni) elektrlangan yoki magnitlangan holatda 

ushlab turadi“ - deb xulosaga kelindi. J.Maksvellning mashxur bwlgan twrtta 

differentsial tenglamasi elektrodinamika fanining yanada rivojlanishiga asos bwldi. 

Chuqur tushunchalar berib  twxtalmaganda, bu tenglamalar tegishlicha: Gauss 

teoremasi, elektromagnit induktsiya hodisasi, magnit kuch chiziqlari uzluksizligi 

va twla tok qonunlarini differentsial kwrinishda aks ettiradi.  

J.Maksvellning elektromagnit maydon nazariyasi XIX asrning oxiri va XX 

asrning boshlarida buyuk olimlar Genrix Gerts (1857-1894 y.), P.N.Lebedev 

(1866-1912 y.), A.S.Popov (1859-1906 y.) tomonidan amaliy tasdiqlanib, 

elektromagnit twlqinlar (radio twlqinlari) hisobiga elektrotexnika, radio va 

televidenie vujudga kelishiga sababchi bwldi. 

Elektrotexnikaning rivojlanishi XX asrning  boshlarida  fan va texnikaning 

yirik va amaliy  soxalarini kashf qilish bilan  nishonlandi. Elektr energiyasini 

ishlab chiqarishda katta-katta elektrogeneratorlar, uni masofaga uzatishda esa yirik 

va yuqori kuchlanishli transformatorlar kashf etildi. Elektr yuritgichlar (motorlar) 

zavod va fabrikalarda bug` mashinalarining wrnini egalladi va sekin-asta 

transportda elektor yuritma vazifasini ham bajara boshladi. Bu esa 

elektrotexnikadan ”elektr mashina va transformatorlar“, ”elektr yuritma“, ”korxona 

va shaxarlarni elektrlashtirish“, ”elektr stantsiyalar, elektr tarmoqlar va sistemalar“ 

kabi yangi ywnalishlar ajralib chiqib, ularning mustaqil fan sohalariga aylanishiga 

olib keldi. 

 

Talabalar bilimlarini faollashtirish maqsadida quyidagi savollar beriladi 

1.

 

Elektr energiyasining inson hayotidagi ahamiyati qanday? 

2.

 

Elektr toki deb nimaga aytiladi? 

3.

 

Tok kuchi deb nimaga aytiladi?, tok kuchining birligi? 

4.

 

Kuchlanish deb nimaga aytiladi?, kuchlanish birligi 

---

 

 

53 

5.

 

O’zgarmas tok deb nimaga aytiladi?  

6.

 

Elektr qarshilik deb nimaga aytiladi?, qarshilik birligi  

7.

 

Elektr tokining ishi va quvvati qanday aniqlanadi? 

 

 O`qituvchi o`tilgan mavzuga doir har xil topshiriqlar berib, test sovallari va 

krassvord o`yini orqali mustaqil shug`ullanishlari uchun vazifalar beradi. 

Aniq tasavvurlar shakllanmagan qismlarini qayta tushuntiradi. 

1. Tezkor savollar berish orqali mavzu mustahkamlanadi. (10-ilova) 

2  Mavzu  bwyicha  yakuniy  xulosa  yasaydi,  muhim  jihatlarga  ishtirokchilar 

diqqatini  jalb  qiladi,  mavzu  yuzasidan  talabalarni  qiziqtrigan  savollarga  javob 

beradi.   

3. Uy vazifa beradi: “Tushunchalar tahlili” metodining mazmuni va baholash 

mezonlari bilan talabalarni tanishtiradi. Mavzuga oid atamalarni “Tushunchalar 

tahlili” metodidan foydalanib yoritib kelish.  

 

 

 

 

 

Yakuniy qism 

Ilm  va  texnikani  rivojlantirish  tajribali  mutaxassislarni  tayyorlash,  ularni 

tarbiyalash esa  o`z navbatida ta`lim-tarbiya orqali amalga oshiriladi. Bu umum 

ta`lim  maktablarida,  kasb-hunar  kolledjlarida  o`quvchilarni  ta`lim  olish 

jarayonida  kasbga  yo`naltirish  ishlarini  tashkil  etish  masalalarini  eshishni  talab 

etadi. 

Bu  masalalarni  eshish  orqali  biz  yosh  avlodga  o`z  kelajagini  qurish,  o`zi 

qiziqqan kasbni tanlashiga imkon yaratamiz. Shuningdek, jamiyatda o`z o`rniga 

ega va etuk, mukammal inson bo`lib etishiga katta hissa qushgan bo`lamiz. 

---

 

 

54 

Yoshlarni hozirgi ilm va texnikaning rivojlangan davrida har kuni yangilanib 

borayotgan  texnikaning  taraqqiyotini  tushinishini  va  ulardan  turmush  kechirish 

jarayonida unumli foydalanish, ularga texnik xizmat ko`rsata olish imkoniyatiga 

ega  bo`lishga  o`rgatishimiz  zarur.  Bunga  erishish  uchun  kasb-xunar 

kolledjlarida 

texnikaviy 

fanlar 

qatorida 

umumiy 

elektrotexnika 

va 

radioelektronika asoslari fanining o`rni juda ahamiyatga ega.  

Kasb-hunar  kolledjlarida  umumiy  elektrotexnika  fanida  o`tiladigan 

transformatorlar  mavzusining  o`tilishi  juda  katta  ahamiyatga  ega.  Talabalarga 

transformatorlarning  xizmati,  ishlash  printsiplari,  tuzilishi,  turlari  va 

qo`llanilishi  haqida  yuatafsil  ma`lumatlar  beriladi.  Bu  mavzuni  o`tishda 

birinchidan uning maqsadi, mohiyati tushintiriladi va tushintirish jarayonida har 

bir  o`quvchi  o`z  mahoratini,  bilim  va  uqubini  namoyish  etishi  kerak.  Masalan, 

transformator 

tushinchasi 

talabalarda 

avvaldan 

shakllangan 

bo`lishi 

mumkin.Sababi, transformatorlar xalq xo`jaligining barcha sohalarida uchraydi. 

Bularni  inobatga  olib,  dastlabki  bilimlarni  mustahkamlab  va  yanada 

chuqirlashtirish  usullarini  topishi  lozim.  Transformatorlarning  turlariga  qarab 

har  xil  joylarda  foydalanishini  alohida  takidlab  o`tish  kerak.  Biz  bayon  etgan, 

yangi  pedagogik  texnologiya  usullaridan  klaster  tuzish,  aqliy  hujim  usullari 

samarali  foyda  keltirish  mumkin.  Klaster  usulida  sxematik  turda  talabalar  ko`z 

oldiga keltirish va miyada yaxshi tasavvur qoldiradi. Aqliy hujimning avzalligi 

shuki,  talabalardagi  boshlang`ich  bilimlarni  miyada  yanada  rivojlantirib,  shu 

mavzuni tushinishga mohiyatini chuqurroq anglashga jalb qiladi.  

Transformatorlarning bir fazali va uch fazali turlarining bir-biridan farqlarini 

tushintirishda 

vektor 

diagrammalardan 

foydalanadi. 

Bu 

jarayonda 

transformatorlarning  ulanish  guruhlarini  aniqlash  usullari  tushintiriladi.Vektor 

diagrammalarni  tushintirshda  uch  fazali  ikki  sho`lg`amli  transformator 

sho`lg`amlari ulanish guruhini yuqorida bayon qilingan takomillashtirilgan usul 

asosida  aniqlash  metodikasining  avzalligi  talabalar  tushinishi  uchun  qulaydir. 

Shu tufayli mazkur metodikani o`qitish jarayoniga qo`llash tavsiya qilinadi.  

---

 

 

55 

Yakuniy  xulosa shuki,  mustaqil  O`zbekistonda iqtisodiy  islohatlarni  amalga 

oshirish va yanada rivojlantirish, xalq xo`jaligining barcha sohalarini zamonaviy 

talablar  asosida  tashkil  etish  uchun  texnika  yangiliklaridan  foydalanish  zarur. 

Texnika  asbob-uskunalaridan  to`g`ri  va  unumli  foydalanishni  maktab  davridan 

o`rgatish maqsadga muvofiq bo`lar edi. 

 

            Foydalanilgan adabiyotlar 

1.A.I.Xonboboev, N.A.Xalilov «Umumiy va elektronika asoslari»             

 Toshkent

  

«O`zbekiston

» 

2000.y 

2. I.P. Kopilov «Elektricheskie mashini» Moskva 2000.g 

3. B.N.Sergenkov, V.M.Kiselev, N.A.Akimova «Elektricheskie mashini:        

  Transformatorı» Moskva 1989.g 

4.B.F.Tokarev «Elektricheskie mashini» 1990.g 

5. I.N.Bulgakov «Gruppı soedineniya transformatorov» Moskva 1955.g 

6.A.S.Karimov, M.M.Mirxaidarov «Nazariy elektrotexnika» Toshkent  

 1959.y 

7.L.S.Jdanov, V.A.Maranjyan «Fizika kursi» Toshkent 1959.y