|
15-расм
37
2.3. O`quvchilarga elektr bilan ishlaydigan uy ruzg`or buyumlarini
o`rgatish uslublari.
O`quvchilar elektr sxema zanjirning nusqasi bo`lmay, balki uning mohiyati
va printsipini ifodalashga ishonch hosil qilishlari uchun doskada tasvirlangan
sxema elementlarining joylashishini o`zgartirib qaytadan chizish va hamma
sxemalarda aynan bitta zanjir tasvirlanganligini ko`rsatish kerak.
O`zgaruvchang tok kuchlanishini o`zgartirish.
Ko`pgina elektrik asboblar turli kuchlanishlarga mo`ljallangan bo`ladi. Hatto
bitta asbobning o`zini ishlatish uchun uning turli qismlariga turli kuchlanishlar
berish talab qilinadi. Masalan, radiopriyomnikda lampaning shog`lanishi uchun
o`, v kuchayttirgishning ishlashi uchun esa 350v kuchlanish talab qilinadi.
Shuning uchun asbobga beriladigan tarmoq kuchlanishini orttirish yaki
kamayttirish imkonini beruvchi moslama kerak bo`lishi ravshan. O`zgaruvchang
tok kuchlanishini elektromagnit hodisasidan foydalanib o`zgartirish mumkin
ekan, vaholanki o`zgarmas tok kuchlanishini o`zgartirish usuli juda
murakkabdir. Asoson huddi ana shu sababli amalda o`zgaruvchang tokdan keng
foydalanadi.
Transformator P.N.Yabloshkov tomonidan 1876-yilda ixtiro qilingan.
Transformatorning asosiy turlari:
1. Bir fazali va uch fazali kuchli transformatorlar-ular elektr energiyani
olisga uzatishda, iste`molchilarni elektr energiya bilan ta`minlashda ishlatiladi.
2. Avtotransformatorlar-iste`molchiga beriladigan kuchlanishni biroz
o`zgartirish yaki noldan boshlab oshirish uchun ishlatiladi.
3. O`lchov transformatorlar- yuqori kuchlanishni va katta toklarni oddiy
o`lchov asboblari bilan o`lshashga imkon beradi.
4. Payvandlash transformatorlari.
Transformator berk po`lat o`zak va unga kiygizilgan o`ramlar soni turlicha
bo`lgan ikkita g`altakdan iborat. O`zak ommaviy toklarni kamaytirish
38
maqsadida bir-biridan izolyatsiyalangan alohida-alohida listlardan yig`iladi.
Ikkala g`altakning sho`lg`amlari izolyatsiya bilan qoplanadi va bir-biriga
ulanmaydi. G`altakning o`zgaruvchang tok tarmog`iga ulanadigan sho`lg`amiga
birlamchi iste`molchiga ulanadigan g`altakning sho`lg`amiga ikkilamchi
sho`lg`am deyiladi
.
Birlamchi sho`lg`amdan o`tuvchi o`zgaruvchang tok transformator
o`zagida o`zgaruvchang magnit maydon hosil qiladi. U ikkilamchi sho`lg`amda
induktsiya EYuK uyg`otadi, chunki o`zakdan o`tayotgan magnit oqimi uzluksiz
o`zgaradi. O`zak bo`lmaganda magnit kuch chiziqlari birlamchi sho`lg`am
chekkalarida har tomonga qayrilish bo`lar edi va ularning ko`pchiligi
ikkilanuvchi sho`lg`amga borib etmasdi. Bu hodisaga magnit oqimining
soshilishi deyiladi. O`zak berk bo`lmaganda ham magnit oqimi soshiladi.
Magnit oqimining soshilishi sho`lg`amdagi induktsiya e. yu. kuchini, shu bilan
birga butun qurilmaning foydali ish koeffitsientini pasaytiradi.
Agar o`zak berk bo`lsa, u holda birlamchi sho`lg`am togining deyarli barcha
magnit oqimi o`zak ishidan o`tadi va shulg`amni kesib o`tadi.
Faqat ferromagnit moddagina o`zak materiali bo`lib xizmat qilishi mumkin.
Ammo transformator o`zagini tayyorlash uchun har qanday ferromagnit ham
yaroqli bo`lavermaydi. O`zakning materiali shunday bo`lishi kerakki, uni
o`zgaruvchang magnit maydoni bilan uzluksiz qayta magnitlash uchun iloji
boricha kam energiya sarf bo`lishi kerak, aks holda transformator qattiq qiziydi.
Shuning uchun o`zak materiali sifatida maxsus transformator po`lati ishlatiladi.
Agar transformatorning ikkilamchi sho`lg`am zanjiri ochiq bo`lsa, u holda
birlamchi sho`lg`amning berk zanjirida tok juda kam bo`ladi. Buni
transformatorning juda katta o`zinduktsiyaga ega bo`lishi bilan tushintiriladi;
birlamchi sho`lg`amda hosil bo`ladigan o`zinduktsiya EYuK uning uchlardagi
kuchlanishga deyarli teng va kuchlanishga qarshi ta`sir qiladi. Bunda birlamchi
sho`lg`amdan salt ishlash toki deb ataluvchi juda kuchsiz tok o`tadi. Bu tok
39
o`zakdagi o`zinduktsiya EYuKni etarli darajada hosil qilishi uchun kerak
bo`ladigan magnit maydonining o`zgarishi saqlab turadi.
Tabiyki huddi shu magnti maydoni ikkilamchi sho`lg`amning o`ramlarida
ham e yu k ni induktsiyalaydi. O`zakning magnit maydoni birlamchi hamda
ikkilamchi sho`lg`amlarining har bir o`ramida bir hil eyuk…, demak, tahminan
sho`lg`amlaridagi kuchlanishlar hamshu sho`lg`amlarining o`ramlari soniga
to`g`ri proportsional` degan xulosa kelib chiqadi.
Agar o`ramlar sonini 2 bilan belgilasak, u holda ikkilamchi o`ram zanjiri
ochiq bo`lganda, yana transformatorning salt ishlashda qo`yidagi munosabat
o`rinlidir.
2
1
2
1
2
2
U
U
Bunda U
1-
va U
2-
mos ravishda birlamchi va ikkilamchi sho`lg`amlardagi
kuchlanish.
Agar ikkilamchi sho`lg`am uramlari birlamchi sho`lg`am uramlari sonidan
ortiq bo`lsa, bunday transformatorni yuksaltiruvchi transformator deyiladi,
chunki ikkilamchi sho`lg`amda kuchlanish birlamchi sho`lg`amdagiga
qaraganda yuqori. Agar ikkilamchi sho`lg`am uramlari birlamchi sho`lg`am
uramlari sonidan kam bo`lsa, bunday transformatorni pasaytiruvchi
transformator deyiladi.
n=
2
1
2
2
Ikkilamchi sho`lg`amni qisqa tutashtirilganda undan o`tayotgan tok o`zakda
birlamchi sho`lg`amdagi magnit oqimiga qarshi yo`nalishga qo`shimcha magnit
oqimi hosil qiladi. O`zakda magnit oqimining susayishi birlamchi sho`lg`amdagi
induktsiya EYuK ni kamaytiradi. Shuning uchun undagi tokning qiymati
o`zaktagi magnit oqimi oldingi qiymatiga erishmaguncha o`sib boradi. Ikkala
sho`lg`am bir xil qo`shimcha magnit maydoni hosil qilishi, ,sho`lg`am hosil
40
qilgan magnit oqimi esa undagi tok kuchi bilan uramlari soniga ko`paytmasi
bilan aniqlangani uchun taxminan qo`yidagicha bo`ladi.
I
1
2
1
=I
1
2
2
Bu formula transformator nagruzka bilan ishlaganda birlamchi va
ikkilamchi sho`lg`amlarning tok kuchi hamda uram sonlari orasidagi
bog`lanishni ifodalaydi. Transformator nagruzkasi deganda ikkilamchi
sho`lg`amdagi tokning to`la aktiv quvvati tushiniladi.
Bu formuladan transformator sho`lg`amlaridagi tok kuchlari
ularning uram sonlariga teskari proportsional ekanligi kelib chiqadi. Shunday
qilib, transformatorda elektrik energiyaning bir zanjirdan ikkinchi zanjirga
elektromagnit induktsiya hodisasi yordamida uzatilishi sodir bo`ladi.
Transformatorda sho`lg`amlardagi issiqlik ajratishga va o`zakning qayta
magnitlanishiga ketadigan energiya sarfi juda kam bo`ladi. Transformator
qancha quvvatli bo`lsa, uning foydali ish koeffitsienti shuncha yuqori bo`ladi.
Quvvatli transformatorning f.i.k. 98% gacha etadi. Bu esa berilgan quvvatli
tokni transformatsiyalash uchun kam quvvatli bir necha transformator o`rniga
shu quvvatga mo`ljallangan bitta transformatordan foydalanish maqsadga
muvofiq ekanligini bildiradi.
Energiyaning yuqolishini hisobga olmay, taxminan qo`yidagi xulosaga
kelishi, transformator sho`lg`amlariga ulangan ikkala zanjirdagi elektr tokining
quvvati birday va asosan ikkilamchi sho`lg`am zanjiriga ulangan asboblarning
iste`mol quvvati bilan aniqlanadi.
Agar transformatorning birlamchi sho`lg`amini o`zgarmas tok zanjariga
ulansa, u holda transformator o`zagidagi magnit maydoni o`zgarmas bo`ladi,
shuning uchun ikkilamchi sho`lg`amda e.yu.k. induktsiyalanmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
