Ekzogen jarayonlar shamolning geologik ishi

17-rasm. Sahrodagi barxanlar.

16-rasm. Dengiz sohilidagi dyunalar.

Barxanlar mayda tepaliklar, g‘ovlar va qatorlar, yarimoy shaklidagi qum uyumlaridan iborat bo‘ladi. Planda shamolning yo‘nalishiga mo‘ljallangan yarimoy shaklini eslatadi. Barxanlarning balandligi 20 - 30 m gacha boradi. SHamol esuvchi tomonining qiyaligi 10-15°, shamol yo‘nalishidagi qiyaligi esa tikroq, 30-35° bo‘ladi. Barxanlarning o‘rkachi odatda o‘tkir burchakli bo‘ladi. Shamol yo‘nalishi tet-tez o‘zgaruvchi joylarda relьef yuzasi jim-jima shakllarga ega bo‘ladi (121-rasm).
Dengiz va daryo bo‘ylarida paydo bo‘ladigan qum tepalari dyunalar deyiladi. Barxan va dyunalarning qumlari qatlamsiz, yaxlit bo‘ladi. Dyunalarning balandligi 20 - 25 m gacha ba’zan 50 m gacha boradi (122-rasm).
Barxan tepaliklari yuzasida eol ryablari rivojlangan bo‘ladi. Ular o‘ziga xos mikrorelьef hosil qiladi va barxan-larning shamol esuvchi tomonidagi yuzasida rivojlangan bo‘ladi. Barxan ryablari suv oqimlarinikiga o‘xshash asimmetrik tuzilishga ega va barxan yuzasida to‘lqinsimon parallel joylashgan bo‘ladi. Ryab o‘rkachlari orasidagi masofa 3-4 sm, amplitudasi (balandligi) esa undan kamroq bo‘ladi.

18-rasm. Barxan qumlari yuzasidagi eol ryablari

Barxanlar va dyunalar ko‘chib yuradigan qum tepalaridir. Ba’zan barxanlar bir kunda 5-10 m gacha ko‘chib, boshqa joyda tepaliklar hosil qilishi mumkin. Dyunalar ham bir yilda 100 - 200 m gacha ko‘cha oladi. Hozirgi kunda harakatdagi barxanlar Qizilqumning ayrim qismlarida (Buxoro viloyatining Romitan tumani) kuzatiladi. Barxan qumlarning aksariyat qismi hozirgi kunda kam harakatli.Qum harakatidan ekinzorlar, ba’zan qishloqlar qum ostida qolib ketishi mumkin. Ekinzorlarni, temir yo‘llarni qum bosib ketmasligi uchun ularning atrofi ihota qilinib, daraxtzorlar barpo qilinadi.
Taqirli (gilli) sahrolar qum sahrolarini o‘rab turadi yoki ularning ichida joylashgan bo‘ladi. Juda ko‘p hollarda taqirlar qurigan ko‘llarning yoki daryolarning tubi hisoblanadi. Taqirlarni tashkil etgan gilli cho‘kindilar yuzasi ularning qurishidan kuchli darzlanadi. Bunday darzlar taqir yuzasida poligonal uchastkalarni ajratadi. Poligonal bo‘laklarning chetlari birmuncha balandga ko‘tarilgan bo‘ladi (124-rasm). Taqirli sahrolar grunt suvlari hisobiga ham, Atmosfera yog‘in-sochinlari hisobiga ham hosil bo‘lishi mumkin.