Ekzogen jarayonlar shamolning geologik ishi

8-rasm. Karbonatli qumtoshlarda hosil bo‘lgan shakllar. www.inpath.ru
Qumlar eol transportirovkasining muhim komponenti hisoblanadi. Muallaq holda ko‘chirilish jarayonida qum donalari o‘zaro to‘qnashib, dumaloqlanadi, silliqlanadi, ba’zan mikrodarziklari bo‘yilab mayda zarrachalarga parchalanadi. Kvars eol transportirovkasida mexanik parchalanishga eng bardoshli sanaladi. SHuning uchun ham shamol oqimida u asosiy massani tashkil etadi.
CHangsimon va gil zarrachalari (vulkan kuli va b.) ba’zan eol oqimining asosiy qismini tashkil etadi. Bu materiallarning tashilish uzoqligi cheksiz bo‘lishi mumkin. Ular butun stratosferani to‘yintirishi va troposferagacha ko‘tarilishi mumkin. Katta ba­landlikka ko‘tarilgan mayda zarrachalar ayniqsa juda uzoqlarga olib ketilishi mumkin. Masalan, Krakatau vulkanidan (Indoneziya) otilgan qizil kul butun yer sharini aylanib o‘tgan va Atmosfera havosida uch yilgacha mavjud bo‘lgan.
Afg‘onistondagi Dashti-Margo, Dashti-Arbu sahrolaridan ko‘tarilgan chang Qoraqumgacha etib boradi. G‘arbiy Xitoydan ko‘tarilgan chang Afg‘onistongacha va O‘rta Osiyogacha etib kelib, cho‘kmaga o‘tadi. A.Allisonning ma’lumotlariga ko‘ra Sahroi Qabirdan uchirilgan qum zarrachalari 160 km masofani bosib o‘tib to‘planishi mumkin ekan. Chang va mayda qum zarrachalari 2500 - 3000 km uzoqlikkacha etab boradi. Sahroi Kabirning qumi Milan shahari ko‘chalariga ham etib kelganligi haqida ma’lumotlar bor.
Eol yotqiziqlari. Shamol tashiydigan materiallarning tarkibi turli-tuman bo‘ladi. Qum-changli to‘zonlarda kvars va dala shpati ko‘pchilikni tashkil etadi, kam miqdorda gips, tuz, gil va ohak zarralari, tuproq va boshqalar bo‘lishi mumkin. Ularning ko‘p qismi yer yuzasida ochilib qolgan jinslarning nurash mahsulotlari hisoblanadi. Changlarning bir qismi vulkanik, yana bir qismi fazoviy genezisga ega bo‘ladi. Shamol uchirib ketadigan changlarning katta qismi dengiz va okeanlar yuzasiga tushib, ularning yotqiziqlari bilan aralashib ketadi; qolgan qismi esa quruqlik yuzasiga cho‘kib, eol yotqiziqlarini tashkil etadi.Shamol tashiydigan bo‘lakli material tashilish jarayonida sa­ralanadi. Yirikroq bo‘lgan qum donalari gil zarralariga qaraganda oldinroq cho‘kmaga o‘tadi. Shu tufayli qumli, lyossli va gilli yotqiziqlar alohida cho‘kmaga o‘tib, to‘planadi. Eol yotqiziqlari amalda her yuzasining barcha joylarida kuzatilishi mumkin. Ammo katta qalinlikdagi va keng hududlarni egallaganlari eol jarayonlari rivojlanishi uchun qulay bo‘lgan arid iqlimli mintaqalarda vujudga keladi. Eol yotqiziqlari orasida qumlar juda keng maydonlarni egallab yotadi. Shamolning geologik ishi sahrolarda va yarimsahrolarda juda yaqqol ifoda-langan bo‘ladi. Bunda katta maydonlarni egallagan qumli barxanlar hosil bo‘ladi. Sahrolar Antraktikadan tashqari barcha kontinentlarning quruq va o‘ta quruq iqlimli viloyatlarida tarqalgan. Ular ikkita mintaqani tashkil etib, Shimoliy va janubiy yarimsharlarda 10 va 45°kengliklar orsida joylashgan.