Экология асослари ва табиатни муҳофаза қилиш (Ўқув- услубий қўлланма) наманган-2011 Ўзбекистон республикаси

1- жадвал
Экологик омил хиллари

Абиотик омиллар	Биотик омиллар	Антропоген омиллар
1. Иклим омилларя (ёруғ лик, ҳарорат,	1. Фитоген (ўсимликлар	Инсон фаолияти
намлик, ша мол, атмосферадаги газлар	оламининг таъсири).	билан боғлиқ
босими, СО2).	2. Зооген (ҳайвонот	бўлган ҳар қан-
2. Эдафик-тупроқ омили(тупроқнинг	оламининг таъсири	дай таъсирлар.
табиий, кимёвий ҳамда бошқа	3.Микоген (замбуруғлар
хусусиятлари).	оламининг таъсири).
3. Рельеф-орографик омил (денгиз	4. Микробиоген
сатҳидаги баландлиги, экспозиция	(микроорганизмлар,
кабилар).	вируслар оламининг
4. Геологлк ёки тарихий омил (ер	таъсири).
қимирлаши, вулканлар отилиши,
емирилиш, музликларнинг силжиши
ва бошкалар).
5. Гидрологик (сувда яшовчи
организмлар учун:тиниқлиги,
ёруғлик тушиш даражаси, босимнинг ўзгариши).
6. Ёнғин

1. Экологик омиллар организмга ҳаддан ташқари кучли (максимум) ёки кучсиз (минимум), ёки ўртача (оптимум) даражада таъсир этиши мумкин. Омилларнинг қулай таъсир этувчи кучи оптимум зона деб қаралади ва ундан қанчалик узоқлашган сари ушбу омилларнинг ноқулай таъсир этиши ортиб боради. Шундай қилиб, ҳар бир омилнинг оптимум, минимум ва максимум таъсири бўлади. Омилнинг минимум ва максимум таъсир этиши критик нуқта деб қаралади. Критик нуқталардан ортиқ кучдаги таъсир организмнинг нобуд бўлишига олиб келади. Организмнинг омилга нисбатан критик нуқталар орасидаги чидамлилик чегараси унинг экологик валентлиги дейилади. 1840 йили Ю.Либих изоҳлаганидек айрим минерал тупроқда “минимум” ҳолда бўлиши мумкинлигини, кейинчалик, 1905 йили Ф.Бекман экологияда чегараловчи омил тушнчаси билан алмаштириб ишлатди. Организмнинг ҳаёт фаолияти экологик омилларнинг минимал моҳияти таъсирлангандагина чегараланмай, балки у ёки бу омилнинг ортиқча ҳолати ҳам таъсир этиши аниқланди. Табиий муҳитда чегараловчи омилларнинг максимал моҳиятини 1913 йили амеркалик зоолог В.Шелфорд аниқлаб, унга “толерантлик қонуни” ифодасини беради, бу қонун бўйича турнинг яшаши, қатор экологик омилларнинг озлиги ва кўплиги, уларнинг организмни чидамлилик чегараси даражаси билан белгиланади. Ҳаммма экологик омилларни чидамлилик чегарасига яқинлиги ёки ундан ортиб кетиши ва турнинг яшашига салбий таъсир қиладиган муҳит элементларига чегараловчи омиллар дейилади. Муҳитнинг бирор омилига кенг доирада мослашган турлари «эври» олд қўшимчасини қўшиш ёки тор доирада мослашган турлари «стено» қўшимчасини қўшиш билан номланади. Масалан, эвритерм, стенотерм (ҳароратга нисбатан), эвригал, стеногал (шўрланишга нисбатан), эврибат, стеннобат (босимга нисбатан) ва ҳоказо.