Экология асослари ва табиатни муҳофаза қилиш (Ўқув- услубий қўлланма) наманган-2011 Ўзбекистон республикаси

I. Сузувчи ҳайвонлар: 1. Сувда яшовчилар: нектонлар, планктонлар, бентослар; 2. Сувда ва қуруқликда яшовчилар: шўнғиб юрувчилар, шўнғимайдиганлар, фақат сувдан озуқа топадиганлар.
II. Ковловчилар: бутунлай ер ковловчилар (ҳаёти тупроқ остида ўтадиганлар), нисбатан ер ковловчилар, (ҳаётида тупроқ юзасига чиқадиганлар).
III.Қуруқликда яшовчи ҳайвонлар: 1) уя қурмайдиганлар: югурувчилар, сакровчилар, ўрмаловчилар (судралувчилар); 2) уя қурадиганлар: югурувчилар, сакровчилар; 3) ўрмаловчилар (судралувчилар); 4) қояларда ҳаёт кечирувчи ҳайвонлар.
IV. Дарахтларга тирмашиб чиқувчилар: дарахтлар билан чиқишмайдиганлар, фақат дарахтга тирмашиб чиқувчилар.
V.Ҳаво муҳитидаги шакллар; ҳавода озуқа тспувчилар, ҳавода кузатиб туриб озуқа топадиганлар.
Тупроқда яшовчи майда ҳайвонларнинг ҳаёт шаклларини ажратишда тупроқ қатламининг табиий-кимёвий хусусиятлари катта роль ўйнайди. Чигирткасимонлар орасида дарахт ва буталарда яшовчи тамнобионтлар, ўт ўсимликлар ярусида яшовчи хортобионтлар, тупроқдаги органик қолдиқларда яшовчи герпетобионтлар, тош-шағалли жойларда яшовчи петробионтлар, очиқ жойларда яшовчи эремобионтлар, қумларда яшовчи псаммобионтлар каби ҳаёт шакллари ажратилади:
САВОЛЛАР ВА ТОПШИРҚЛАР
1. Биологик маромларлар табиатда қандай аҳамиятга эга?
2. Ташқи маромларларга нималар киради?
3. Суткалик, ойлик ва йиллик маромларларнинг тирик организмларнинг яшаш фаолиятида қандай аҳамиятга эга ?
4. Организмларнинг ҳаёт шакллари таснифлаб беринг?
5. Фанерофитлар, хамефитлар, гемикриптофитлар, терофитлар, гелофитлар ва гидрофитлар деб нимага айтилади?


III БЎЛИМ. ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСИ
Популяциялар ҳақида тушунча. Популяциянинг асосий кўрсаткичлари. Турнинг популяцион тузилмаси. Ҳайвонлар популяциясининг этологик (хулқий) хатти-ҳаракат тузилмаси. Популяциянинг динамикаси.
Популяция (лотинча рориlиs — сўзидан олинган бўлиб, халқ, аҳоли деган маъноларни билдиради) атамаси XVIII асрнинг охирларидан бошлаб то 40—50- йилларга қадар биология фанида ҳар қандай индивидлар йиғиндиси сифатида қўлланилиб келинди. Экологик нуқтаи назардан эса популяция деб узоқ муддат давомида муайян бир жойда яшайдиган (ёки ўсадиган) ва бир турга мансуб бўлган индивидлар йиғиндисига айтилади.
Улар маълум жойда учрайди ва кўп ҳаётий белгиларга эга бўлади ва шу белгилар бутун гуруҳнинг доимий функциялари-ни акс эттиради. Популяция аъзоларинингҳаётий белгиларига: тур вакилларининг сони, зичлиги, туғилиши, ўлиши, ёш бўйича тақсимланиши, тарқалиши ва ўсиши киради. Популяция генетик хусусиятларга ҳам эга бўлиб, бу ҳолат организмнинг экологик мослаипшига, қайта кўпайишига олиб келади.
Популяция биологик ва гуруҳлик хусусиятига эга бўлади. Биологик хусусиятларига: популяция аъзоларининг ҳаёт цикли, унинг ўсиш қобилияти, фарқланиши ва ўзининг сон сифати ушлаб туриш ва биологик туғилиш хусусиятлари кириб, улар популяцияни ҳосил қилувчи организмларга тааллуклидир. Популяциянинг гуруҳлик хусусиятларига, уни ташкил қилувчи организмларнинг туғилиши, ўлиши, ёшига қараб тузилиши ва генетик мосланиши киради. Популяция ичида тур вакиллари туғилади ва ўлади, катта ёки кичик ёшга эга бўлади, лекин бу ҳолатларни тур вакиллари ҳосил қилган гуруҳга нисбатан айтиб бўлмайди. Чун-ки популяция ичидаги бир вакил туғилиши ёки ўлиши мумкин, лекин, бир вақтда гуруҳ вакиллари бирдан туғилиб ёки бирдан ўлмайди.
Популяция белгиларини иккига бўлиш мумкин: 1) популяциянинг белгилари уларнинг тузилиши ва сонлари нисбати билан боғлиқ; 2) популяциянинг белгилари умумий генетик хусусиятлари билан характерланади.
Популяция — бу тур вакилларини гуруҳлик уюшмалари, бирлашмалари бўлиб, улар ўзига хос специфик хусусиятларга эгаки, бундай хислатлар айрим вакилларга тааллуқли эмасдир. Популяциянинг гуруҳлик хоссалари тубандагилардан иборат: яъни 1) тур вакилларининг маълум территориядаги умумий сони; 2) маълум майдонда тур вакилларининг ўртача сони- популяция зичлиги ёки маълум ҳажмда ва маконда популяция аъзоларининг массаси; 3) туғилиш — маълум вақт ичида тур вакилларидан ҳосил бўлган янги вакиллар сони; 4) ўлиш — маълум вақтда популяция ичида ўлган аъзолар сони; 5) популяциянинг ўсиши — туғилиш ва ўлиш ўртасидаги фарқбўлиб, бу фарқсалбий ёки ижобий бўлиши мумкин; 6) ўсиш тезлиги — маълум вақт ичида популяция аъзолари сонининг ўртача ўсиш тезлиги.