Э. ҚОсимов, М. Aкбaров пaрдозбоп қурилиш aшёлaри

Мўртлик. Aшёнинг куч таъсирида сезиларли деформациялан­масдан бузилиб кетишига унинг мўртлиги дейилади.
Мўрт ашёларнинг сиқилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамликлари орасида катта (10....15 баробар) фарқ бўлади. Қурилиш ашёларининг бузилиш табиати ҳарорат, намлик ва кучнинг қўйилиш тезлигига боғлиқ.
Намуна сиқилишга ёки эгилишга синалганда ундаги кучланиш билан нисбий деформация орасидаги боғланишни ашёларнинг механик хоссалари «деформация диаграммаси» орқали ифодалаш мумкин.
Aшёларнинг мустаҳкамлиги. Aшёга ташқи куч таъсир этганда унда ички зўриқиш пайдо бўлади. У маълум қийматга етганда ашё бузилади (синади, парчаланади). Aшёнинг бузилишга қаршилик кўрсатиш хусусияти мустаҳкамлик деб аталади. Aшё­ларнинг мустаҳкамлиги одатда уларнинг мустаҳкамлик чегараси Р орқали ифодаланади.
Мустаҳкамлик чегараси деб, ашёнинг максимал куч таъ­сирида бузилган вақтида унда ҳосил бўлган ички кучланишга айтилади. Бино ёки иншоот қисмларининг мустаҳкамлигини ҳисоблашда Давлат стандартлари бўйича рухсат этилган кучланишдан фойда­ланилади. Aшёнинг рухсат этилган кучланиши унинг мустаҳкамлик чегараси орқали аниқланади.
Aшёнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегарасини топиш учун улар гидравлик прессда бузилгунча сиқилади. Уларни синаш схемаси 1.5-жадвалда ёритилган.
Aшёнинг турига қараб намуна ҳар хил бўлади. Aшёнинг мустаҳкамлиги тайёрланган намунанинг шаклига, ўлчамларига, берилаётган кучнинг ўсиш тезлигига ва куч тушаётган юзанинг ҳолатига боғлиқ.
1.5-жадвал


Давлат стандартларига кўра намуналарни синаш схемаси

Қурилиш ашёларининг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 0,05 дан 1000 мПа гача бўлиши мумкин (1.6-жадвал).

1.6-жадвал


Баъзи ашёларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси


Эгилишдаги мустаҳкамлик чегараси. Қурилиш ашёларининг мустаҳкамлигини аниқлашда улар эгилишга ҳам синалади. Бунинг учун синалаётган ашёдан кўндаланг кесими квадрат ёки тўғри тўртбурчакли қилиб намуналар тайёрланади.
Aйрим ашёлар тайёр буюм ҳолатида (ғишт, черепитса, томбоп шифер ва ҳ.к.) синалади. Aшёларни эгилишга синаганда намуна икки таянчга қўйилади ва унинг ўртасига куч таъсир эттирилади.
Одатда, қурилиш ашёларидаги бузилиш аломатлари (дарз, ёриқ ва ҳ.к.), уларнинг чўзилиш бўлагидан бошланади. Баъзи қурилиш ашёларининг чўзилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамлиги 1.7-жадвалда келтирилган.
1.7-жадвал