Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

ОЧЛИК ВА ЧАНКОК ХИСЛАРИ
Очлик ва чанқов озми-кўпми узоқ вақт овқат ва сувдан маҳрум бўлиш натижасида келиб чиқадиган нохуш, кўпинча хатто уқубатли ҳислардир. Бу ҳисларнинг биологик аҳамияти шундаки, улар организмни овқат ёки ичимлик қидиришга ва уни истеъмол қилишга рағбатлантирадиган кучли омилдир.
Очлик ҳисси
Очлик ҳисси меъда соҳасида кўнгилсиз сезгиларнинг пайдо бўлиши билан намоён бўлади. Бу ҳис одатда «ич талаш» сезгиси билан ифодланади. Бу сезгилар кўнгил айниш ва кўнгил озиш билан ўтади. Бунда кўпинча дармон қурийди ва умумий заифлик сезилади. Очлик ҳисси ҳар 1—1,5 соатда даврий равишда пайдо бўлади ва 15—20 минут давом этади. Одатда меъда бўш турганда очлик ҳисси пайдо бўлади. Патологик очлик ҳисси бундан мустасно; у бош мия баъзи бўлимларининг ҳолати бузилганда кузатилади ва патологик очкўзлик — булимияда намоён бўлади.
Очлик сезгиси марказий иерв системасининг кенг соҳасига боғлиқ, бу соҳани И. П- Павлов «овқат маркази» тушунчаси билан ифодалаган. Бу марказ анатомик тузилма эмас, балки функционал тузилмадир. Бош мия катта ярим шарлари пўстлоғининг турли қисмларида, пўстлоқ ости ядроларида ва оралиқ миянинг ретикуляр формациясида, жумладан гипоталамусда жойлашган ҳужайралар овқат марказининг таркибига киради. Очлик ва тўқлиқ сезгилари овқат марказининг ҳолатига боғлик, овқатга доир ҳулқни бошқариш, яъни овқат топиш ва ейиш, бир бутун система сифатида ҳазм йўллари фаолиятини мураккаб рефлекс йўли билан бошқариш ва координациялаб туриш овқат марказининг функцияларидир. Овқатга доир ҳулқни бошқаришда гипоталамус ва ретикуляр формация ядроларининг роли каламушларда гипоталамус ядроларига таъсир этиб ўтказилган тажрибаларда аниқланган: баъзи ядроларга таъсир этилганда овқатга эҳтиёж кўпаяди, бошқа ядролар таъсирланганда эса ҳайвон овқатдан юз ўгиради. Перифериядаги турли рецепторлардан, жумладан, ҳазм йўлининг ўзидаги рецепторлардан келадиган импульслар ҳам, шунингдек гуморал агентлар, яъни қон билан келувчи турли химиявий бирикмалар ҳам овқат марказини қўзғатади ва тормозлайди.
Овҳат маркази фаалиятида, афтидан, нсрв ҳужайраларининг ўзида рўй берувчи модда алмашинуви процесслари муҳим аҳамиятга эга бўлса керак. Нафас марказининг нерв ҳужайраларида ҳосил бўлувчи карбонат кислота бу марказни қўзғатгани сингари, модда алмашинув процесслари ҳам овқат марказини автоматик равишда қўзғата ва тормозлай олади.
Очликнинг физиологик механизмини тушунтириш учун иккита назария таклиф этишган.
Биринчи назария очликни бирор органдати нерв охирларининг таъ-сирланишидан қатъи назар пайдо бўладиган умумий ҳис деб талқин қилади. Бу назарияга кўра, қон таркибининг ва гавдадаги турли органлар, жумладан марказий нерв системаси ҳолатининг ўзгариши натижасида очлик келиб чиқади, деб фараз қилинади. Ҳужайралар осон ўзлаштирадиган модда, масалан, глюкоза қонга юборилганда очлик ҳиссининг йўқолиши бу назариянинг энг кучли далилларидан бири қилиб келтирилади. Бироқ очликка маҳаллий ҳис деб қаровчи иккинчи назария ҳам бу фактни осон изоҳлай олади.
Иккинчи назарияга мувофиқ, очлик ссзгиси маҳаллий бўлиб, ҳазм. йўлининг интерорецепторларидан бош мияга импульслар келишига боғлиқ. Бу назария очлик ҳиссига ҳазм йўли даврий фаолиятининг натижаси деб қарайди.