Дядя Горгудун мязар йери щаггында

Ali Shamil
THE OGHUZNAME OF EMİN ABİDİ AND IT’S DESTINY
Summary
Emin Abid applied the Dede Gorgud saga as the part of Oghuz Name and He tried to prove this in his researches. That's why he called his article “Türk el edebiyyatına ilmi bir baxış” (Oğuzname) "A View of Turkic Folklore". (Oghuz Name) and He dedicated to the professor Smailovich this literary work. It was published in the 5th (29) and 8 th (29) edition of “Dan ulduzu” journal from Tbilisi in 1929. The personal document of Emin Abid is saved on the 39th fund of Central Archive of NASA concerning The Systematization and Collection of Scientific heritage in Azerbaijan.
There is a manuscript written by Emin Abid in 1927 and consisting of 29 pages on the 130th Fund, 1st list of The Central Literature and Art Archive of the Government of Azerbaijan. The ma­nuscript which was written in Arabian characters was called “Oghuzname”. It’s clear that Emin Abid research the Oghuz Name in this manuscript. All those prove that, Emin Abid had an investigation about Oghuzname at the end of 1920.
This article analyses the research of Emin Abid about Oghuzname
Key words: Emin Abid, “Dede Korkut”, Oghuz Name, Korkut Study, repression, plagiarism.
Əlvan Cəfərov
ADPU-nun elmi işçisi
e-mail: [e-mail]
"KİTABİ-DƏDƏ QORQUD" DASTANI İLƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN ƏRZİNCAN İLİ VƏ ƏTRAFI DİALEKTLƏRİNİN ƏSAS NİTQ HİSSƏLƏRİ ÜZRƏ ORTAQ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Özət
Məqalədə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı ilə Şərqi Anadolunun Ərzincan ili və ətrafı dialekt­lə­ri­nin əsas nitq hissələri üzrə ortaq xüsusiyyətlərinə nəzər salınmışdır. Hər iki, əsər və bölgədə olan dia­lekt­lərə müasir Azərbaycan dili kontekstin­dən yana­şaraq müəyyən edilmişdir ki, buradakı xüsusiyyətlər bu­gün­künə nisbətən fərq­­li tələffüz olunmuş və zamanın süzgəcindən keçərək indiki halına gəlib çıx­mışdır.
Açar sözlər: “Kitabi-Dədə Qorqud”, Şərqi Anadolu, Ərzincan ili, dialekt, qorqudşünaslıq
Xalqımız məişət və ictimai quruluş cəhətdən öz yaşayış spesi­fikası – maddi-mə­dəniyyətini ya­ra­dıb yaşatdığı kimi öz dilini də rənga­rəng şəkildə dai­ma inkişaf etdirmiş və müasir səviyyəyə qaldır­mışdır.
Bir sıra türk dillərinin xalq dili halında formalaşmasında bu və ya digər dərəcədə rol oynamış olan oğuz və qıpçaq tayfalarının Azəri türk­cəsinin ümumxalq dili halında for­malaşmasında çox böyük rolu vardır. Xalqımızın təkcə dilində yox, məişət və mə­də­niyyətinin müx­tə­lif sahələrində də, o cümlədən Azərbaycan folk­lorunun, mu­si­qi­si­nin bir sıra nümunələrində də türk tayfalarının sözü və ad izi indi də sax­la­­nıl­maqdadır. Mə­sələn, müasir ümumxalq danışıq dilində ədəbi və elmi dildə işlənən “bayatı”, ”əfşarı“, “varsağı”, “qaytağı” və bu kimi bir sıra folklor və musiqi terminləri mənşəcə oğuz tayfalarının adları ilə bağlıdır. Xalqımızın tayfa-qəbilə xüsusiyyətlərini müxtəlif cəhətdən əks etdirən ən mükəmməl sözlər və folk­­­lor nümunələrindən biri də “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarıdır. Bir sıra türkdilli xalqlarda da Dədə Qorqudla bağlı əfsanə, dastan, nağıl və sairələr vardır. Orta Asiyadakı bir sıra xalqlarda “Dədə Qorqud” əvəzinə “Korkut ata” adı işlənir.
Türkiyə Respublikasının Ərzincan və ətraf dialektləri dil və üs­lub­i cəhətdən “Kitabi-Dədə Qor­qud” dastanına çox yaxındır. Bu elmi işdə “Kitabi-Dədə Qor­qud” das­ta­nı və Türkiyə Respublikasının Ərzincan və ətraf dialektlərinin əsas nitq his­sələ­ri üzrə ortaq xüsusiyyətləri tədqiqata cəlb olunacaqdır.
İsim. Morfologiyamızda ən qədim nitq hissələrindən biri isimdir. İsimlər əşyalıq məfhumu ifadə edən söz qruplarına deyilir ki, bunlar da öz məzmunlarına görə çox müxtəlifdir.
Mənsubiyyət kateqoriyası: Qeyd edək ki, mənsubiyyət kate­qoriyası sahib şəxs­lə mənsub, əşya və ya subyektlə obyekt arasındakı atributiv əlaqəni bildirir. A.M.Şerbak mənsubiyyət şəkil­çilərinin xəbər­lik, xəbərlik şəkilçilərinin isə şəxs və işarə əvəzlikləri əsasında yaran­dığını göstərir. Bir sira dilçilər isə mənsubiyyət şəkil­çi­ləri­nin şəxs əvəz­lik­lərindən törəmə olduğunu qəbul etmir və problemə başqa prizmadan yanaşırlar.
Kamil Bəşirov yiyəlik halda yiyəlik mənsubiyyət anlayışının bir­ləş­miş bir vəziyyətdə olmasından bəhs edir. O yazır: “Yiyəlik halın şəkilçilərindən olan -ın⁴ (-ıñ⁴) və -im morfemləri zahirən I və II şəx­sin mənsubiyyət şəkilçisinə oxşar­lı­ğından bir çox müəlliflər yiyəlik hal şəkilçisinin mənsubiyyət şəkilçi­sin­dən törəmiş ol­du­ğunu iddia edirlər” (5, 52). Qeyd edək ki, bu şəkilçi ancaq bəzi şivələrimizdə qalmaqdadır.
Ağ saqqallı bən babañı ağlatmagil
Qarıcıq olmuş anañı bozlatmagil (1, 147).
II şəxsin təkini ifadə edən -n, ñ mənsubiyyət şəkilçisi Azərbaycan dilində ancaq şivələrdə qalmaqdadır.
Ərzincan dialektlərində incə saitli şəkil istifadə olunanda qalın saitli sözlərdə incələnmə meydana gəlməkdədir. Bax, benim ayağıma baxın. (2,1.8.5) Saitlə biten kelimelerde. Senin geçmen becit değil (2,1.2.4). Köməkçi sait ünlü kapalı “e” “ei” olmakdadır. Neyse Ėsmaėlėm sağ olsun (2,2.45.94).
Tək şəxsdə. (+n, +en/an) Ağlamayasan qarnan mi ağriyi? Hele başan uzat, başėn neresi ağriyi? (2,1.26.15)... dayen geldi mi? (+sı, +ı) (2,1.26.20)... nasu elini şo gözinin öğine atdıyse (2,1.1.37). Yavu bizimkisiler maddeni, onnarınki kasalı, hėş bu, buna uyar mi? (2,2.7.32).
Cəm şəxsdə. (+mız) (1.16.8) Burda bir geçimmiz yox ki (+z) (2,2.5.19). Sizin de eliz acir?