Дорул ҳикмат вал маориф” музей экспозицияси экскурция матни

Ибн Мискавайх

Ибн Мискавайхни кўпинча Ислом фалсафий тафаккури тарихида "Учинчи муаллим" ва "ахлоқий фалсафани ўрганишга илмий нуқтаи назардан ёндошган биринчи мусулмон" деб аташади.

Ибн Мискавейҳ, Абу Али Аҳмед ибн Муҳаммад 936-1030 йилларда яшаган тарихчи, шоир ва файласуф. Ибн Мискавайҳ Эроннинг Рай шаҳри туғилган. У болалик даврида адабиёт, тиббиёт, кимё ва тарихни ўрганишни бошлади. У ҳаётининг сўнгги йилларини илмий изланишлар ва ижодий ишларда ўтказди.
"Мискавейҳ" номи араб тилидаги "пиёла" сўзидан келиб чиққан бўлиб, "мушк" деган маънони англатади, араб мамлакатларида олижаноб модда ҳисобланган ва баъзида ислом мамлакатларида аслзодалар билан таққосланган. Ибн Мискавайҳ "ал-Хазин" номи билан ҳам танилган, бу унинг Хазин (китоблар сақловчиси) мавқеидан далолат беради.
Файласуфнинг учинчи исми - "ал-муаллим ас-салис" (Учинчи муаллим) энг катта қизиқиш уйғотмоқда. Ушбу юксак унвон араб-мусулмон фалсафаси ривожига Ибн Мискавайх қўшган ҳиссанинг аҳамиятининг энг ёрқин намунасидир.
Маълумки, мусулмон оламида Аристотелни "ал-муаллим ал-аввал" (Биринчи муаллим) деб ҳурмат қилишади. Ал-Фаробий (873-950) Аристотелнинг фалсафий асарларини мукаммал билгани учун "ал-муаллим ас-сани" (Иккинчи муаллим) номини олди. Бироқ, ал-Фаробий Аристотел ахлоқ қоидаларини махсус ўрганмаган. Умуман олганда, араб-мусулмон Ўрта асрларидаги ахлоқшунослик иккинчи даражали тадқиқот мавзуси бўлиб қолди.
Доктор Абдул ал-Азиз Иззат таъкидлаганидек, араб-мусулмон файласуфлари «асосан ал-Кинди сингари физика билан шуғулланган; мантиқ ва метафизика, ал-Форобий сингари; Яҳё ибн Адий деб таржима қилинган. Гарчи бу ерда уларнинг барчаси Исломнинг ахлоқий фикри билан бевосита боғлиқлигини эсламасак адолатсиз бўлар эди. Ўрта аср араб-мусулмон ахлоқий тафаккурининг энг кўзга кўринган вакиллари қаторига Ибн ал-Мукаффа, ал-Ғаззолий, Носир ад-Дин ат-Туси киради.
Машҳур турк энцсиклопедисти Ҳожи Халифа ёки Мустафо ибн Абду-л-лаҳ (1608-1657) фикрига кўра, ахлоқий фалсафанинг ҳақиқий фани шундан иборатки, "аслида юнон фалсафий анъаналари билан боғлиқ бўлган фан". "Ахлоқ" таълимоти (ахлоқий фалсафа ёки унинг таърифига кўра "амалий фалсафанинг бир қисми") перипатетизм ахлоқидан бошқа нарса эмас. Ва шу маънода, Ибн Мискавайҳ араб-мусулмон ахлоқшунослигининг илмий даражасида асосчисидир.
Ибн Мискавайҳ ўз асарларини араб ва форс тилларида ёзган. Абдул ал-Азиз Иззат Ибн Мискавехнинг 43 та асарлари рўйхатини келтиради.
Ибн Мискавейх "Жавидан-е хирад" ("Доноликнинг абадийлиги") китобини ёзиб, у эрда форс, ҳинд, араб ва юнон донишмандларининг ахлоқий афоризмларини тўплаган. Олимнинг асарлари ахлоқдан ташқари тиббиёт, алкимё, физика, сиёсат, тарих масалаларига бағишланган.
Ибн Мискавайҳнинг энг йирик ва энг муҳим асарлари:
• "Тад-жариб ал-ъумам" ("Халқларнинг тажрибалари") ва
• "Тахзиб ал-аҳлак ва тат-хир ал-аърак" ("Характерни тарбиялаш ва илдизларни тозалаш").

“МАЖЛИСИ УЛАМО” 1004-1017 ЙИЛЛАРДА ФАОЛИЯТ ЮРИТГАН.