Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

Mashinalarning xavfli zonalari
Mashina va mexanizmlarning inson hayotiga va sog‘lig‘iga xavf tug‘diradigan holatlarni vujudga keltiradigan joylari xavfli zona deb ataladi. Xavfli zonada asosan mashina va mexanizmlarning ochiq holdagi aylanadigan va harakatlanadigan qismlari xisoblanadi. Bular aylanayotgan qirquvchi asbob yoki detal, qayishli, zanjirli va tishli uzatmalar, harakatlanuvchi stanoklarning ishchi stollari, konveerlari, yuklarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib yuradigan yuk ko‘tarish mashinalari va h.k. Shuningdek, xavfli zonalar qatoriga mashina va mexanizmlarda ishlaganda elektr tokidan zararlanish, issiqlik, elektromagnit, ionlashgan nurlar, shovqin, titrash, ultratovush, zaharli gaz va bug‘lar ta’siriga tushib qolish ham kiradi. Stanoklarda ishlayotganda qirqimlarning uchib ketishi, ishlatilayotgan asbobning sinib otilib ketishi, detal yaxshi siqib ushlanmaganligi natijasida otilib ketib ishchilarni jarohatlashi ham xavfli zonaga kiritiladi.
Har qanday texnologik jarayonni boshqarish uchun o‘rnatiladigan stanok va qurilmalarning hammasini xavfli zonalari, albatta, unga kishilarning tushib qolmasliklarini ta’minlaydigan vositalar bilan ta’minlanishi kerak. Bunday vositalarning ba’zilari xavfli zona xavfini butunlay yo‘qotadi, ba’zilari esa xavf darajasini birmuncha kamaytiradi. Bunday vositalar umuman muhofaza qilish sharoitiga qarab ikki gruppaga bo‘lib qaraladi. Bulardan biri sexda hamma ishlovchilarni muhofaza qilish imkoniyatini yaratadigan kollektiv muhofaza aslahalari va ikkinchisi ayrim ishlayotgan ishchini muhofazalash imkoniyatini beradigan shaxsiy muhofaza aslahalari hisoblanadi.





Mashinalarning xavfli zonalari.
Sanoatda qo‘llaniladigan hamma muhofaza vositalari asosida, to‘siq vositalari, muhofazalash qurilmalari, chegaralovchi va signal vositalari, blokirovka tizimlari va shuningdek, mashina va mexanizmlarni masofadan turib boshqarish vositalariga bo‘lish mumkin.
Muhofazalovchi to‘siq vositalari
To‘siq vositalari ishchilarning mashina xavfli zonasiga tushib qolishiga xalal beradigan qilib o‘rnatiladi. Uning tuzilishi har xil bo‘lishi mumkin. Asosan mashina va mexanizmlarning aylanuvchi va harakatlanuvchi zonalarini, stanoklarning qirqish va ishlov berish joylarini, elektr toki urishi xavfi bo‘lgan (masalan, elektr taqsimlash shkaflari) va har xil nurlanishlar bo‘lishi mumkin bo‘lgan (issiqlik nurlari, elektromagnit va ionlanuvchi nurlar) xonalarni, shuningdek, havo muhitiga zaharli moddalar chiqarayotgan joylarni ham to‘siq vositalari bilan ta’minlanadi. Bundan tashqari, qurilish tashkilotlarida qurilish olib borilayotgan yoki ta’mirlash ishlari bajarilayotgan maydonlar, qurilish mashinalari o‘rnatilgan joylar, ishchilarning baland joylarda ishlashiga to‘g‘ri keladigan ish joylari albatta to‘siq vositalari bilan ta’minlanadi.
To‘siq vositalarining turlari va shakli uning ishlatiladigan joyi va shakliga qarab xilma-xil bo‘ladi. Ishlab chiqarish sharoiti texnologik jarayon omillariga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, stanokka o‘rnatilgan xavfsizlikni ta’minlash qopqoqlari faqatgina xavfli joylar to‘sig‘i bo‘lib qolmasdan, balki shovqinni kamaytirish imkoniyatini yaratadi.





To‘siq vositasi sifatida ishlatiladigan materiallar to‘siqning qanday texnologik jarayonni yoki qanday xavfli zonani qo‘riqlash uchun o‘rnatilayotganligiga bog‘liq. Masalan, ular mustahkam texnika materialidan payvandlash yo‘li bilan yoki quyma holatda, mustahkam po‘lat parda, panjara, mustahkam asosli to‘r va boshqalar bo‘lishi mumkin. To‘siqlar plastmassa, yog‘och, metalldan tayyorlangan bo‘lishi mumkin. Agar ish bajarilayotgan zonani kuzatish lozim bo‘lsa, to‘siq vositalarini ko‘rinadigan materiallardan, masalan, organik oyna, tripleks va boshqalardan tayyorlash mumkin. To‘siq vositalari sifatida qollaniladigan materiallar, metallarga qirqish yoii bilan ishlov berilayotganda metall zarralarining uchib ketishi natijasida urilish zarbasiga va ishlab chiqarish jarayonida ishlayotganlarning bexosdan urilib ketish zarbalariga chidash bera oladigan mustahkam bo‘lishi kerak. Stanoklarga o‘rnatiladigan to‘siq vositalarining mustahkamligini tekshirganda, ularga qirquvchi asboblar va ishlov berilayotgan metall mahsulot uchib ketishi mumkinligini va uning zarbasiga ham chidash bera oladigan qilib tanlanadi.
Saqlovchi muhofaza vositalar
Saqlovchi muhofaza qurilmalari, asosan, mashina va mexanizmlarda zo‘riqish vujudga kelganda yoki ishlayotgan ishchi hayoti va sog‘ligiga putur etkazadigan vaziyat vujudga kelganda mashina va mexanizmlar harakatini to‘xtatib qo‘yishga xizmat qiladigan qurilmadir. Bu vazifani bajaruvchi vosita sifatida bosim ostida ishlaydigan idishlarda o‘rnatilgan saqlovchi klapanlarni misol sifatida ko‘rsatish mumkin. Ko‘pgina sanoat korxonalarida har xil zararli moddalar ajralishini nazorat qiluvchi, bunday omillarning havo muhitida ko‘payib ketishidan saqlovchi qurilmalar ham mavjud. Bunday qurilmalar havo tarkibidagi zararli moddaning eng zararlisi yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan darajadan oshib ketmasligini nazorat qilib turadi. Bunday qurilmaga o‘rnatilgan gaz aniqlagich avtomatik ravishda gaz miqdorini aniqlab, uning miqdori chegara belgidan oshib ketsa, xonaga o‘rnatilgan shamollatish qurilmasini ishga tushiradi va buning natijasida xonadagi zaharli modda miqdori mo‘tadillashtiriladi. Bunday qurilmadan sexlardagi havo tarkibida portlashga va yong‘inga xavfli bo‘lgan moddalar miqdori ortib ketgan vaqtda ham qo‘llaniladi. Bunday qurilmaning asosini sezgir asbob tashkil qiladi.
Asbobning ishlashi unga joylashtirilgan modda ma’lum gaz zichligining oshib ketishiga qarab qisqarishi yoki kengayishi mumkin yoki rangini o‘zgartiradi, bu esa tezda ma’lum signal vositasiga aylanadi. Buni signalni kuchaytiruvchi qurilma qabul qilib oladi va uni kuchaytirib, o‘lchash asboblariga o‘tkaziladi. O‘lchash asboblarida ma’lum chegaradan ortib ketganda xabar beruvchi yoki avtomatik ravishda shamollatish tizimini ishga tushirishga moslangan qurilma o‘rnatilgan bo‘ladi.
Bundan tashqari saqlovchi qurilmalarning yorug‘likka va issiqlikka asoslangan turlari ham bor. Ma’lumki, sanoat korxo­nalarida havo muhitidagi zararli moddalar miqdorini aniqlashda indikator (ma’lum moddalarning boshqa moddalar ta’sirida o‘z rangini o‘zgartirishi) usulidan foydalaniladi. Masalan, rangsiz suyuqlik yorug‘lik nurini yaxshi o‘tkazadi. Agar biz rangsiz suyuqlik solingan shisha idish orqali fotoplastinkaga yorug‘lik tushirib, unda ma’lum miqdorda elektr yurituvchi kuch hosil qilishimiz mumkin. Agar bu rangsiz suyuqlik indikator vazifasini bajarsa va bu suyuqlik orqali korxona xonasidagi havo sinamasi o‘tkazib turilsa, unda havo tarkibi toza bo‘lganda suyuqlikda hech qanday o‘zgarish bo‘lmaydi. Agar havo tarkibida zararli moddalar zichligi oshaversa, shishadagi suyuqlik rangi o‘zgara boshlaydi va bu bilan u orqali o‘tayotgan yorug‘lik xiralashadi, fotoplastinkada esa hosil bo‘layotgan elektr yurituvchi kuch kamaya boshlaydi va nihoyat xavfli vaziyat vujudga kelishi bilan suyuqlik rangi butunlay o‘zgaradi, elektr yurituvchi kuch juda kuchsizlanib, avtomatik ravishda shamollatish qurilmasini ishga tushirib yuboradi.
Saklash kurilmalarining asosiy vazifasi nazorat kilinishi talab etiladigan kursatgichlar (kuch miqdori, bosim, xarorat, siljish uzunligi va b.) ruxsat etilgan miqdordan oshgan taqdirda, mashina yoki mexanizmni ishdan avtomatik ravishda tuxtatishdan iborat. Shu sababli saklash kurilmalarini konstruksiyalari mashinalar va texnologik jarayonlarni xususiyatiga boglik xolda turlicha bulishi mumkin.
Ishlab chikarishdagi xavfli faktorlarning xosil bulishi tabiatiga kura saklash kurilmalari turt guruxga bulinadi:

1. 
   Mexanik zurikishlardan saklovchi;
   
2. 
   Mashinalar kismlarining belgilangan chegarada xarakterlanishini ta’minlovchi;
   
3. 
   Bosim va xaroratni ruxsat etilgan me’yorda oshirishni takiklovchi;
   
4. 
   Elektr toki kuchini ruxsat etilgan miqdordan oshmasligini takiklovchi.
   

Blokirovka qurilmalari

Blokirovka qurilmalarining asosiy vazifalari mashina va mexanizmlarning xavfli zonalariga odamning tushib qolib jarohat olishiga xalaqit beradigan qurilma hisoblanadi. Bu qurilmaning ishlash jarayoni birinchidan, odam tanasi qismlarini xavfli zonaga tushirmaslik yo‘liga g‘ov bo‘lsa, ikkinchidan, agar mabodo odam shu zonada ish bajarishi zarur bo‘lsa, unda shu xonadagi xavfli vaziyatni vujudga keltiruvchi harakatlanuvchi yoki aylanuvchi qismlar harakatini to ishchi shu xonadan chiqib ketgunga qadar to‘xtatib turadi. Bunday qurilmalarning mohiyati to‘siq vositalarini o‘rnatganda juda qo‘l keladi. Masalan, aylanuvchi baraban atrofi to‘siq bilan to‘silgan bo‘lsin. Agar blokirovka qurilmasi o‘rnatilmagan bo‘lsa, bunday to‘siq vositalarini olib tashlab xavfli zonaga kirib ish bajarish natijasida odam xavfli zonada jarohat olishi muqarrar bo‘lib qoladi. Agar shu to‘siq vositalarini ajraluvchi va ochiluvchi qismlariga blokirovka qurilmasini o‘rnatsak, bu xavf o‘z-o‘zidan yo‘qoladi. CHunki aylanuvchi yoki harakatlanuvchi qismni harakatga keltirayotgan elektr quvvatini mana shu ajraluvchi qismlar orqali o‘tadigan qilib qo‘ysak, bu masala o‘z- o‘zidan echiladi. Buning uchun ajraluvchi yoki ochiluvchi qism oralig‘iga, ochilganda yoki ajralganda o‘chib qolishni ta’minlaydigan knopka qo‘yish kifoya. Agar biz biror ish bilan bu to‘siqni olib ichkariga kirsak, baraban to‘xtagan bo‘ladi. To biz bu to‘siqni yopib qo‘ygunimizga qadar bu barabanni harakatga keltirish imkoniyati yo‘q.
Ishlash mohiyatiga asosan blokirovkalar mexanikaga asoslanib ishlaydigan, elektr toki ta’sirida harakatga keladigan, fotoelektr tizimi, radiatsiyali, gidravlikaga va pnevmatikaga asoslangan va bulardan ikkitasining qo‘shilmasidan tashkil topgan turlari bo‘ladi.
Signal tizimlari
Ba’zi bir xavfli vaziyatlarda ogohlantirish vositasi sifatida signal tizimlaridan foydalaniladi. Bajaradigan vazifasiga ko‘ra signal vositalari amaliy, ogohlantiruvchi va belgilovchi turlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, tovushli va ko‘rinadigan bo‘lishi mumkin. Tovushli signal tizimiga sirena, qo‘ng‘iroq, gudok va boshqalar kiradi. Ko‘rinadigan turlariga har xil yorug‘lik tarqatuvchi vositalar yordamida qizil, sariq, ko‘k va boshqa ranglar yordamida (qizil rang xavfni, yashil xavfsizlikni, sariq ogoxlantirishni anglatadi) xavf darajalarini belgilash va ularga kerakli bo‘lgan harakatlar bilan javob berish tartibi belgilangan. Tovush yordamida beriladigan signal sanoat korxonasi muhitida bo‘lishi mumkin bo‘lgan har qanday tovush va shovqinlardan farqli iloji boricha quyi chastotadagi (2000 Gs gacha) tovushdan tashkil topgan bo‘lishi va sexning har bir nuqtasida keskin eshitilishni ta’minlashi kerak.
Amaliy signal vositalaridan ma’lum miqdordagi ish bajarilganligini yoki texnologik jarayonning ma’lum bosqichi bajarilganligini bildiruvchi vosita sifatida foydalaniladi. Bunday vositalardan bajarilayotgan ishlarni muvofiqlashtiruvchi tizim sifatida ham foydalanish mumkin.
Ogohlantiruvchi signal vositalari, biron bir xavfli vaziyat vujudga kelishidan ogohlantiradi. Bunday signallarga har xil plakatlar, ogohlantiruvchi yozuvlar, har xil datchiklarga asoslangan signal tizimlari, mashina ishlash holatini ko‘rsatuvchi moslamalar (masalan, qizib ketishi, moylash tizimlarida moy borligi va boshqalar) kiradi. Bular uchun maxsus ranglardagi moslamalardan foydalaniladi. Bu moslama ranglari GOST 15548-70 bo‘yicha chegaralangan.
Sanoat xavfsizligi deklaratsiyasi. «Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi Qonun - xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Sanoat xavfsizligi shaxs va jamiyat hayotiy muhim manfaatlarining xavfli ishlab chiqarish ob’ektlaridagi avariyalar va noxush hodisalardan hamda ularning oqibatlaridan himoyalanganlik holatidir.
Xavfli ishlab chiqarish ob’ekti xodimlariga qo‘yiladigan sanoat xavfsizligi talablari (10-modda):
-sanoat xavfsizligi sohasidagi qonun hujjatlarida, shuningdek normativ texnik hujjatlarda ko‘rsatilgan talablarga rioya etishlari;
- sanoat xavfsizligi sohasida tayyorgarlikdan va atesstatsiyadan o‘tishlari;
- xavfli ishlab chiqarish ob’ektlaridagi avariya va noxush xodisa haqida tegishli shaxslarni darhol xabardor qilishlari;
- xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarida avariya va noxush hodisa yuz bergan taqdirda, ishlarni belgilangan tartibda to‘xtatib turishlari;
-xavfli ishlab chiqarish ob’ektlaridagi avariyaning kengayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik va uning oqibatlarini tugatish bo‘yicha ishlarni amalga oshirishda belgilangan tartibda ishtirok etishlari shart.
O‘zbekiston Respublikasi «Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi Qonunining 19-moddasiga muvofiq aholini va hududlarni xavfli ishlab chiqarish ob’ektidagi avariyalardan muhofaza qilishni ta’minlash hamda davlat organlarini, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini va aholini sanoat xavfsizligining holati to‘g‘risida xabardor etish maqsadida xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi tashkilot sanoat xavfsizligi Deklarasiyasini ishlab chiqadi.
Sanoat xavfsizligi deklaratsiyasi xavfli ishlab chiqarish ob’ektini qurish, kengaytirish, qayta qurish, texnik jihatdan qayta jihozlash, konservatsiyalash va tugatishga doir loyiha hujjatlari tarkibida ishlab chiqiladi hamda xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi tashkilotning sanoat xavfsizligi deklaratsiyasini tasdiqlan-gan rahbari undagi ma’lumotlarning to‘liqligi hamda ishonchliligi uchun belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.
Sanoat xavfsizligi deklaratsiyasi O‘zR Vazirlar Mahkamasi belgilangan tartibda ishlab chiqiladi va davlat organlariga, jamoat birlashmalariga hamda fuqarolarga taqdim etiladi.
Iqtisodiyot ob’ektining barqarorligini baholash jarayonida quydagilar hisobga olinishi maqsadga muvofikdir
1. Ishlab chiqarish jarayoni barqarorligini baholash.
2. Favqulodda vaziyatlar ta’siri natijasida ikkilamchi shikast omillarining tavsifi va ta’siri darajasi.
3. Ob’ektning ta’minot tizimi va ishlab chiqarish aloqalari, ularning ishonchligi.
4. Zahiralar, avtonom ta’minot manbalari mavjudligi hamda ishlab chiqarishning kerakli mahsulot chiqarishini ta’minlab beradigan boshqa tarkibiy manbalar.
5. Boshqaruv va xabar berish tizimining ishonchligi.
«Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari jumlasiga quyidagi xavfli moddalar:
1)portlash-yong‘in xavfi bo‘lgan muhitni yuzaga keltirishi mumkin bo‘lgan moddalar;
Tasdiqlangan standartlarga muvofiq tirik organizmga ta’sir qilish darajasiga ko‘ra I, II, III xavflilik darajalariga (o‘ta xavfli, yuqori darajada xavfli va o‘rtacha darajada xavfli) mansub zararli moddalar;
Muayyan turdagi tashqi ta’sir chog‘ida issiqlik ajratgan va gazlar hosil qilgan o‘z-o‘zidan juda tez tarqaladigan kimyoviy o‘zgaruvchan portlovchi moddalar;
Inson sog‘lig‘i va atrof muhit uchun xavfli konsentratsiyali moddalar mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish chiqindilari foydalaniladigan, ishlab chiqariladigan, qayta ishlanadigan, hosil qilinadigan, saqlanadigan, tashiladigan, yo‘q qilinadigan.
2)0,07 megapaskaldan ortiq bosim ostida yoki ishlatiladigan suyuqlikning normal atmosfera bosimidagi qaynash haroratidan ortiq haroratda ishlaydigan uskunalardan foydalaniladigan;
3)Ko‘chmas asosga o‘rnatilgan yuk ko‘tarish mexanizmlari, eskalatorlar, osma yo‘llar, funikulyordan (tog‘ temir yo‘llaridan) foydalaniladigan;
4)Qora va rangli metallar eritmalari hamda ushbu eritmalar asosida qotishmalar olinadigan;
5)Qonchilik ishlari, foydali qazilmalari qazib olish va boyitish ishlari, shuningdek er osti sharoitida ish olib boriladigan korxonalar yoki ularning sexlari, uchastkalari, maydonchalari, boshqa ishlab chiqarish ob’ektlari kiradi. Iqtisodiyot ob’ektni xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari kategoriyasiga kiritish ob’ektning xavfliligi belgilarini aniqlash asosida uni identifikatsiyalash jarayonida amalga oshiriladi. Ob’ektni belgilar bo‘yicha xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari kategoriyasiga kiritishda xavfsizlikning tegishli qoidalariga muvofiq ham «Sanoatgeo-kontexnazorat» davlat inspeksiyasida ro‘yxatdan o‘tkaziladigan, ham ro‘yxatdan o‘tkazilmaydigan texnika qurilmalari va inshootlar hisobga olinadi.