Доктори X. А л и у л о в Та ризчи — ф алсаф а фанлари доктори А. А Х м ед о в

V
Урта Осиёиинг а р а б л а р томонида н босиб олинишига 
к а д а р
а р а б
л а ш к а р л а р и
бу 
ерга 
Аму да р ё 
ж а ну -
б и д а г ^
Хуросон тупрог ид ан туриб тез-тез 
хужум 
к и л а р ^ у л ж а л а р н и цулга киритиб яна цайтиб кетар э д и ­
лар. ‘ "У д а в р д а а р а б х ал и ф а л и г и Хуросонга т а й ин л аг ан
■^окимларнинг к а р орг о^ и М а р в (^озирги М а р и ) ша ^-
р ида эди.
А р а б л а р н и н г
нисбатан енгил м у в а ф ф а ^ и я т цозон- 
г аи л ик л а р и Урт а Ос иё да ягона м а р к а з л а ш г а н д а в л а т -
н ис!г йуцлиги б ил а н изохлапади. Ч ун ки у ш а д а в р д а У р ­
та Оснё купгина майда д а в л а т л а р г а булипгаи булиб, 
уларнинг .\ар бири унча катта б у лм а г а п ^уд уд д аг и бир 
печа му с т а х к а м л а н г ан ш а ^ а р л а р д а п иборат эдн. Хо- 
к и мл ар у рт а с и д а тез-тез булиб т у ра д и г а н узаро можа- 
р ол а р у л ар ни нг а р а б л а р г а
1
^арши к у р а шг а б и р л аш и ш и
имконини бермади.
Мовароунназф, Хуросон ва у л а р г а к>ушни булг ан ви- 
л о я т л а р д а т ур ка й ^ а б и л а л а р з;ам я ша р эди. Мовароун- 
иахрг а а р а б л а р юриш б о ш л а г а н ва^тлардаё!^ Сугд ва 
б ошка п о дш о л ик л а р томонидан к^чма нчи туркий цабн- 
л а л а р ё р д ам га ч ац ир и ла р ва у ла р а р а б л а р г а ^ а р ш и
к у р а ш д а ф ао л к а т н а ш а р эдил ар. Хуросон ^ о к и мл а р и
М о в а р о у н н а ^р д а
м у с т а ^ к а м 
у рн аш и б 
олиш в а уни 
х а л и ф а л и к т а рк иб и г а киритишни р е ж а л а ш т и р г а н бул- 
са-да, лекин буни V I I I аср б ошигача 
а м а л г а ошира 
о л м а д и л а р . Чунки бу сиёсат Урта Осиё х а л ц л а р и а р а б ­
л а р г а курс ат г ан ^ а р ш и л и к ту фа й ли ги н а эмас, б алки 
х а л и ф а А б д у лм а л и к (685— 705 йи л ла р )
^укмронлиги 
д а в рин и нг биринчи я р м и д а а р а б л а р
о ра с ид а г и уз а р о 
ъ^абилавий р а ^ о б а т л а р ^ а м д а та с лим цилинган хал!\- 
л а ри и нг ^ а р ш и л и г и т у ф а й л и ^ а м и н^ иро зга учради.
Х а ли фа А б д у лм а л и к ^укмронлиг ининг охирида умма- 
вийлар сулоласининг ^оки ми яти анча мус т а ^ к а мл ан ди ,
х а л и ф а л и к д а т ар ти б урнатилди, шу ид а н кейингина У р ­
та Осиёни узил-кесил э г а л л а ш имконияти пайдо булди. 
Ш у м а ц с ад да 705 й илда Хуросон ^окими К^утайба ибн
13

---

Муслим Сурхон д а р ё с и ва Кофирнигон 
в о д и й л а р ш ш
босиб олиш учун ю риш га отланди. Аммо бу юриш на- 
т и ж а с и з б^либ чицди.
Би р йилдан кейин К,утайба 
З а р а ф ш о н водийсига 
юриш цилди. Д а с т л а б П а й к а н д ш а ^ р и г а ^уж ум бош ­
лад и. Б у ш а ^ а р д е в о р л а р в а м и н о р ал ар б и л ан яхши 
м у с та.\к ам л ан ган бой са в д о ш азф и эди. П а й к а н д л и к л а р
а р а б л а ш к а р л а р и к е л а ё т га н и д а н х а б а р топгач, ёрд ам
сураб Б у х о р о г а .м у р о ж а а т ^и л д и л ар . Л ек и н у л а р ёрд ам
ололман, а р а б л а р г а сул.\ т а к л и ф
^ и л д и л ар . К у тай б а 
я р а ш с у л \и н и и м зол аб ва бож олиб уз л а ш к а р л а р и н и
П а й к а н д д а цолдириб А м уд арё томон ^ай тди . А м удар- 
ёга етиб келиш га у л г у р м а ё ^ П а й к а н д д а к;узголон кута- 
рилгани, а р а б л а ш к а р л а р и м а гл у б и я тг а уч р аган и з^аци- 
д а х а б а р келди. К,утайба цайтиб келиб ш а ^ а р н и бир ойча 
к;амал ^и л и б ни^оят ишгол цилди. А р а б л а р П а й к а н д - 
нинг бойлигидан ^ а й р а т д а цолиб, купгина олтин ва ку- 
муш и ди ш л ар, бутл ар ва бонщ а а ш ё л а р н и эритиб олиб 
кетди лар.
707 йил д а 1^утайба ян а М о в ар о у н н а зф га юриш бош- 
л аб , Бухоро вилоятининг цадим ий ш а ^ а р л а р и д а н бири 
б улган Р ом и тан ни ж а н г с и з ц улга киритди. 
Л е к и н у 
м а м л а к а т и чкари си га кира ол м ад и , чунки унга т у р к л ар , 
сугд л ар ва ф а р г о н а л и к л а р н и н г
б и р л а ш г а н
кучлари
ь^аршилик курс атд и л ар .
709 й и л д а ^ у т а й б а к а тта к$ш ин б и л ан бой ва яхш и 
м у с т а ^ к а м л а н г а н Бухорони босиб ол иш га й уналдн ва 
ш а ^ а р н и осонликча ^у л г а киритди. 
Б у воцеа цушни 
^ у к м д о р л а р н и , ^ ат то у л а р д а н энг кучлиси б улга н С а ­
м а р к а н д ^укм дори н и ^ а м та ш в и ш г а
солиб ^уйди ва 
ту ^ н а ш у в л а р н и н г олдини олиш м а ^ с а д и д а у а р а б л а р г а
м у н т а за м солик; т у л а б тури ш га рози булиб, я р а ш т а к ­
лиф цилиб элчи юборди. К,утайба я р а ш и ш г а рози булди, 
ам м о у гаров га од ам беришни т а л а б цилди. С а м а р к а н д
^укм дори н ин г ^у р ^ о ^ л и г и унинг кейинги т ац д и р и га уз 
таъ си ри н и курсатди. 710 йил д а сугд л ар уни а г д ар и б
т а ш л а д и л а р ва урнига Гуракн и к у та р д и л ар . У 710 йил­
дан 737 йилгача ^ у к м д о р л и к цилиб, узининг 
асосий 
кучини а р а б л а р хукм ронлигига к а р ш и ку р а ш га сарф- 
лади.
710 йил д а 1\утайба Кеш в а Н а с а ф г а юриш бошлади.
711 йил д а Х ора зм ш о^ 
К У т а й б а д а н
ёрд ам сураб, унга 
ш а ^ а р л а р н и н г олтин к а л и тл а р и н и юборди. К у т а й б а уз 
куш ини б и л ан Х оразм н и э га л л а д и . Х о р а зм К утай бага,
14

---

б о ж т ^ л ай б о ш л ад и в а бу бил ан хукмдор уз муста^и л- 
л иги д ан мазфум булди.
712 йилда К,утайба С амарк;андга ^уж ум бош лади. 
Сурдлар Ш ош (Ч оч) подшоси ва Ф аррон а м улкд ори га 
элч и ла р юбориб ё р д а м су р а д и л ар . Би роц ё р д а м га юбо- 
р и лган ^уш ин й ^ л д а тор-мор келтирилди. К ^ т т и ^ ж а н г- 
л а р д а н кейин К у т а й б а С а м а р ^ а н д н и э га л л а д и . Гурак- 
нинг огир ш а р т л а р б и л ан су л ^ ту зи ш д ан бонщ а и лож и
^о л м а д и . У ^ а р йили 2 миллион д и р х а м пул т ^ л а ш ва 
30 минг 
с о р л о м
одам бериш м а ж б у р и я ти н и олди. У ндан 
т а ш ц а р и С а м а р к а н д ф у ц а р о л а р и ш а ^ а р д а н олиб чи^иб 
ке ти л и ш л ар и ^ а м д а а р а б л а р н и н г м а с ж и д л а р к;уришла- 
ри га х ал а ц и т
б е р м а с л и к л а р и л ози м эди. 
Ш у ерд а 
К у т а й б а д а с т л а б к и м а с ж и д н и ^урдирди.
Б о и щ а р и в о я т л а р г а кура, сурдлар 100 минг 
с о р л о м
одам , б ар ч а и б о д атх о н ал а р н и н г бойли клари н и, олтин- 
кумуш, зе б -зи й н а тл ар н и ту п л аб б е р и ш л а р и к е р а к эди. 
Б а р ч а б ой л и кл ар тупланиб, бир уюм цилинди ва К,утай- 
баниггг буйрури б и л ан эритилди. Г у р а к бош чилигидаги 
сурдлар б ундай 
ц и л м а сл и кн и с у р а д и л ар , 
ак с ^о л д а 
худ ола рн и н г с а н а м л а р и а р а б л а р н и ш а к к о к л и к л а р и учун 
ж а з о л а ш и г а ишонтирмоцчи б улд и лар. Эри ти лган ол- 
ти н-кум уш лар а р а б л а р том ои и дан олиб кетилди. К,утай- 
ба уз ю ри ш л ари н и д а в о м эттирди. 713 й илдаги юриш- 
л а р д а
Бухоро, 
Кеш, 
Н а с а ф ва Х о р а зм д ан 20 минг 
ки ш и д ан и борат л а ш к а р беришни т а л а б ^илди. У ндан 
т а ш ц а р и КУт а йба Фаррона, Ш о ш д а з^ам ж а н г ^илиб, 
^ ат то К,аШ1^а Ргач а етиб борди. У босиб олинган жой- 
л а р д а н б ож о л ар ва а р а б л а р д а н ^оким ^ о л д и р а р эди. 
Босиб о л и ш л ар ж а р а ё н и д а
К,Ут а йба имконият 
бор 
ж о й л а р д а а р а б л а ш к а р л а р и н и куч ай ти риш га ёки а р а б
ч о р в а д о р л а р и ва д ев д он л ари н и ж о й л а ш т и р и ш г а инти- 
либ, янги т а р т и б л а р ж ори й ^ и л ар эди. Айницса ислом 
д инини киритиш га к а т т а а ^ а м и я т берди. У ш а д а в р л а р д а
С урди ён ада « а р а б » л а р ва «мусулм онл ар» д ег ан сузл ар 
бир хил м а зм у н д а и ш л а т и л а р
эди, 
буйсундирилган 
ахоли ур т а с и д а
исломнинг т а р ^ а л и ш и
а р а б л а р н и н г
м ав^еин и м у с т а ^ к а м л а р д и . 
Д а с т л а б
у л а р
а.\олини 
исломга ж а л б цилиш учун уни ^ а б у л ^ и л г а н л а р г а им- 
тиёз бериш сиёсатини ю рги зди лар. И слом ^уц у^и га кура 
исломни ^а б у л ^и л ган ш ахе ж у з ь я д а н * озод ^ и л ин ар