Диссертацияси илмий раҳбар: и ф. д., профессор О.Қ. Хатамов Тошкент 2020 йил мундарижа

2.1.3-жадвал
Жаҳон озиқ-овқат хавфсизлиги рейтинги(2016йил)⁶¹

Ўрни	Давлат	балл	Ўрни	Давлат	балл	Ўрни	Давлат	балл
1	АҚШ	89.0	23	БАА	75.6	45	Руминия	63.3
2	Сингапур	88.2	24	Қувайт	75.5	46	Ботсвана	63.1
3	Ирландия	85.4	25	Чехия	74.9	47	Миср	61.8
4	Австрия	85.1	26	Жанубий Корея	74.8	48	Венесуэла	61.7
5	Голландия	85.0	27	Чили	74.3	49	Сербия	61.5
6	Швецария	84.4	28	Полша	74.2	50	Болгария	61.0
7	Канада	84.2	29	Греция	73.5	51	Тунис	60.1
8	Германия	83.9	30	Саудия Арабистон	72.8	52	Таиланд	60.0
9	Австрия	83.8	31	Венгрия	71.4	53	Колумбия	59.6
10	Франция	83.8	32	Словакия	70.7	54	Перу	58.6
11	Норвегия	83.8	33	Уругвай	69.4	55	Иордания	58.5
12	Швеция	82.9	34	Малайзия	69.0	56	Доминик Республикаси	56.8
13	Янги Зеландия	82.8	35	Мексика	68.7	57	Қозоғистон	56.8
14	Дания	82.6	36	Бразилия	67.4	58	Озарбайжон	56.6
15	Буюк Британия	81.6	37	Аргентина	67.1	59	Украина	56.1
16	Португалия	80.5	38	Коста-Рика	66.9	60	Эквадор	56.0
17	Финландия	79.9	39	Туркия	66.0	61	Парагвай	54.5
18	Белгия	79.5	40	Панама	65.4	62	Марокаш	53.9
19	Исроил	78.9	41	Жанубий Африка	64.5	63	Шри-Ланка	53.7
19	Испания	78.9	42	Хитой	64.2	64	Ўзбекистон	53.6
21	Япония	77.4	43	Россия	63.8	65	Вьетнам	53.4
22	Италия	77.0	44	Беларус	63.5	66	Салвадор	53.3

Шу боисдан қайд этиш лозимки, айни глобаллашув жараёнида биргина мамлакатимиз эмас, балки бутун дунёда аҳолини қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашнинг асосий йўналишларини тўғри танлаш ва амалда қўллаш муаммоси муҳим масалага айланмоқда.

§2.2. Сурхондарё вилояти қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг асосий кўрсаткичларини таҳлили ва уларни прогнозлаштириш

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли фармони билан тасдиқланган “2017-2021-йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси”да мамлакатда қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал ривожлантириш бўйича белгилаб берилган муҳим вазифаларни самарали бажаралиши мамлакатимизда ва унинг ҳудудларида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кенг қамровли статистик тадқиқ этишни тақоза қилади.
Сурхондарё вилояти республикамиз ҳудудлари орасида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш нуқтаи назаридан олдинги ўринларни эгаллаб, озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда салмоқли ҳиссага эга.
Маълумки, мамлакатимизда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг ўрни беқиёс бўлиб, у иқтисодий хавфсизликни таъминлаш вазифасини бажариб келмоқда.
Замонавий шароитда агросаноат мажмуисининг иқтисодий ўсишини таъминлаш масаласи устувор ва муҳим вазифа бўлиб қолмоқда. Шу сабабли, қишлоқ хўжалиги нафақат Сурхондарё вилоятида, балки мамлакатимизда агросаноат мажмуини ривожлантиришнинг миллий лойиҳасида иқтисодиётнинг устувор тармоқларидан бири этиб белгиланади.
Ҳудудларда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариши асосий кўрсаткичлари тенденциясини таҳлил қилиш, моделлаштириш ва прогнозлаштириш муҳим аҳамият касб этади. Чунки, бу кўрсаткичларни вақт давомида ўрганилмаслиги озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талаб ортиб бораётган бир пайтда ночорликларга олиб келиш мумкин.
Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариши асосий кўрсаткичлари динамикасини моделлаштириш асосий тенденция ва динамиканинг боғланган қаторлари каби турли моделлар ёрдамида амалга оширилиши мумкин.
Таҳлил натижаларига кўра ҳудудларда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш динамикасини ўрганишдан асосий мақсади уларнинг вақт бўйича ривожланиш қонуниятини аниқлаш ва баҳолашдан иборатдир. Бунга динамик қаторларни тузиш ва таҳлил қилиш орқали эришиш мумкин.
Маълумки, динамик қаторлари деб ижтимоий ҳодиса ва жараёнларнинг вақт бўйича ўзгаришини тавсифловчи сонлар қаторига айтилади.
Илмий адабиётларда⁶², динамик қаторлар ёрдамида ижтимоий-иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг ривожланиш қонуниятларини ўрганиш қуйидаги йўналишларда амалга оширилади: вақт бўйича ривожланиш даражасини баҳолаш; статистик кўрсаткичлар тизими воситасида ўрганилаётган ҳодиса динамикасини баҳолаш; ривожланишнинг асосий тенденцияларини аниқлаш ва миқдорий баҳолаш; даврий тебранишларни ўрганиш; башоратлаш ва экстрополяция қилиш.
Одатда ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнлар динамикасини миқдорий жиҳатдан баҳолашда статистик кўрсаткичларнинг қуйидагиларидан фойдаланилади.
Мутлоқ ўзгариш - динамика икки ҳадининг фарқи (айирмаси)га айтилади.
Мутлоқ ўзгариш базис усулида қуйидаги формула билан ҳисобланади:
Y_b = Y_i – Y₀

Занжирсимон усулда эса қуйидаги кўринишида ҳисобланади:

Y_z = Y_i – Y_i-1
бу ерда: Y_b ва Y_z – базисли ва занжирсимон усулларда ҳисобланган мутлоқ ўзгариш;
Y_i – таққосланувчи ҳад;
Y₀ – база деб қабул қилинган таққосланадиган ҳад;
Y_i-1 - таққосланувчи ҳаддан олдин келувчи таққосланадиган ҳад.
Ўзгариш суръати - қаторнинг икки ҳади нисбатига айтилади. Бу кўрсаткич коэффициентда ва фоизда (%) ифодаланиб, қуйидаги формулалар билан аниқланади:
R_b = (Y_i / Y₀)*100 ёки R_z = (Y_i / Y_i-1)*100
Ўзгариш суръати бир ёки 100% дан юқори бўлса, демак базис даврда нисбатан кўрсаткич ўсган, агар у бир ёки 100% га тенг бўлса, ҳеч қандай ўзгариш бўлмаган, агар у бир ёки 100% дан паст бўлса, ўрганилаётган ҳад ўзидан олдинги ҳадга нисбатан камайиб кетган ҳисобланади.
Қўшимча ўзгариш суръати - ҳодисаларнинг мутлоқ ўзгаришини динамика қаторларининг бошланғич ҳадига нисбатига айтилади ва қуйидаги формулалар билан аниқланади:
R_b = (Y_b / Y₀)*100 ёки R_z = (Y_z / Y_i-1)*100
Бу кўрсаткични базисли ва занжирсимон усуллардан фойдаланиб ҳисоблаш мумкин.
Юқорида келтирилган формулалар ёрдамида Сурхондарё вилоятида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари асосий турлари (буғдой, картошка, сабзавотлар, полиз экинлари, ҳўл мева, узум) ни ишлаб чиқариш ҳажми динамикасини таҳлил қилиб чиқамиз.
2.2.1-жадвал
Сурхондарё вилоятида 2009-2018 йиллар учун қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг асосий турлари динамикаси таҳлили⁶³

Йиллар	Ишлаб чиқарилган (тонна)	Мутлоқ ўзгариш			Ўзгариш суръати			Қўшимча ўзгариш суръатлари
		базисли	занжирли	базисли		зан-жирли	базисли		зан-жирли
Буғдой
2009	590203			100,0
2010	595187	4984	4984	100,8		100,8	0,8		0,8
2011	594138	3935	-1049	100,7		99,8	0,7		-0,2
2012	594742	4539	604	100,8		100,1	0,8		0,1
2013	600900	10697	6158	101,8		101,0	1,8		1,0
2014	600600	10397	-300	101,8		100,0	1,8		0,0
2015	606375	16172	5775	102,7		101,0	2,7		1,0
2016	607860	17657	1485	103,0		100,2	3,0		0,2
2017	604217	14014	-3643	102,4		99,4	2,4		-0,6
2018	613084	22881	8867	103,9		101,4	3,9		1,4
Картошка
2009	116509	-	-	100,0		-	-		-
2010	127550	11041	11041	109,5		109,5	9,5		9,5
2011	145100	28591	17550	124,5		113,8	24,5		13,8
2012	159042	42533	13942	136,5		109,6	36,5		9,6
2013	174879	58370	15837	150,1		110,0	50,1		10,0
2014	193997	77488	19118	166,5		110,9	66,5		10,9
2015	217802	101293	23805	186,9		112,3	86,9		12,3
2016	244826	128317	27024	210,1		112,4	110,1		12,4
2017	279743	163234	34917	240,1		114,3	140,1		14,3
2018	292822	176313	13079	251,3		104,8	151,3		4,8
Сабзавотлар
2009	429567	-	-	100,0		-	-		-
2010	486419	56852	56852	113,2		113,2	13,2		13,2
2011	540157	110590	53738	125,7		111,0	25,7		11,0
2012	632884	203317	92727	147,3		117,2	47,3		17,2
2013	689835	260268	56951	160,6		109,0	60,6		9,0
2014	807007	377440	117172	187,9		117,0	87,9		17,0
2015	869498	439931	62491	202,4		107,7	102,4		7,7
2016	966804	537237	97306	225,1		111,2	125,1		11,2
2017	983953	554386	17149	229,1		101,8	129,1		1,8
2018	998063	568496	14110	232,3		101,4	132,3		1,4
Полиз экинлари
2009	102872	-	-	100,0		-	-		-
2010	113947	11075	11075	110,8		110,8	10,8		10,8
2011	123562	20690	9615	120,1		108,4	20,1		8,4
2012	137346	34474	13784	133,5		111,2	33,5		11,2
2013	150042	47170	12696	145,9		109,2	45,9		9,2
2014	169934	67062	19892	165,2		113,3	65,2		13,3
2015	197397	94525	27463	191,9		116,2	91,9		16,2
2016	207923	105051	10526	202,1		105,3	102,1		5,3
2017	231774	128902	23851	225,3		111,5	125,3		11,5
2018	241881	139009	10107	235,1		104,4	135,1		4,4
Ҳўл мева
2009	84123	-	-	100,0		-	-		-
2010	92292	8169	8169	109,7		109,7	9,7		9,7
2011	101542	17419	9250	120,7		110,0	20,7		10,0
2012	108763	24640	7221	129,3		107,1	29,3		7,1
2013	119085	34962	10322	141,6		109,5	41,6		9,5
2014	124806	40683	5721	148,4		104,8	48,4		4,8
2015	137782	53659	12976	163,8		110,4	63,8		10,4
2016	154457	70334	16675	183,6		112,1	83,6		12,1
2017	154951	70828	494	184,2		100,3	84,2		0,3
2018	149962	65839	-4989	178,2		96,8	78,2		-3,2
Узум
2009	67471	-	-	100,0		-	-		-
2010	77051	9580	9580	114,2		114,2	14,2		14,2
2011	95141	27670	18090	141,0		123,5	41,0		23,5
2012	103196	35725	8055	152,9		108,5	52,9		8,5
2013	113029	45558	9833	167,5		109,5	67,5		9,5
2014	115695	48224	2666	171,5		102,4	71,5		2,4
2015	118801	51330	3106	176,1		102,7	76,1		2,7
2016	135518	68047	16717	200,9		114,1	100,9		14,1
2017	135890	68419	372	201,4		100,3	101,4		0,3
2018	102403	34932	-33487	151,8		75,4	51,8		-24,6

Кўриб чиқилаётган давр мобайнида вилоятида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш динамикаси таҳлили анча барқарорлашган ижобий тенденция борлигини кўрсатган бўлсада, узум маҳсулотини етиштиришнинг максимал тушиб кетиши 2018 йилларда кузатилган ва 24,6 фоизга пасайган. Шуни қайд этиш жоизки, узум етиштиришнинг камайиши ноқулай об-ҳаво шароити ва узум маҳсулоти етиштиришга мўлжалланган боғларнинг қисқаришига боғлиқ бўлган(2.2.1-жадвал).
Вилоятда хўжалик тоифалари бўйича таҳлиллар қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари умумий ҳажмини 59,0 фоизи деҳқон (шахсий ёрдамчи) хўжаликларига, 40,5 фоизи фермер хўжаликларига ва 0,5 фоизи қишлоқ хўжалиги фаолиятини амалга оширувчи ташкилотларга тўғри келишини кўрсатмоқда⁶⁴.