Диссертацияси илмий раҳбар: и ф. д., профессор О.Қ. Хатамов Тошкент 2020 йил мундарижа

Ривожланиш йўналиши	Тренд тенгламаси	Ўртача мутлоқ хатолик
R^2
Буғдой етиштириш
1. Бир текисда ривожланиш	= 2256,7 t + 588319	1919,57	0,8979
2.Текис тезлашган ривожланиш	= 27,201 t^2 + 1957,4 t + 588917	1919,65	0,8978
3.Экспоненциал ривожланиш	= 588415 e^0,0038t	1895,64	0,8979
Картошка етиштириш
1. Бир текисда ривожланиш	= 20280 t + 83687	7257	0,9792
2.Текис тезлашган ривожланиш	= 1040,2 t^2 + 8837,9 t + 106571	2708	0,9957
3.Экспоненциал ривожланиш	= 104213 e^0^,1058t	2822	0,9972
Сабзавотлар етиштириш
1.Бир текисда ривожланиш	= 70057 t + 355104	22240	0,9795
2.Текис тезлашган ривожланиш	= -1874,8 t^2 + 90680 t + 313858	21907	0,9839
3.Экспоненциал ривожланиш	= 409443 e^0,1002t	38552	0,9644
Полиз экинлари етиштириш
1.Бир текисда ривожланиш	= 16350 t + 77744	5001	0,9851
2.Текис тезлашган ривожланиш	= 546,75 t^2 + 10336 t + 89772	3438	0,9922
3.Экспоненциал ривожланиш	= 92927 e^0,0999t	3308	0,9931
Узум етиштириш
1.Бир текисда ривожланиш	= 5925 t + 73832	10319	0.6391
2.Текис тезлашган ривожланиш	= -1388 t^2+ 21193 t + 43297	6185	0,8636
3.Экспоненциал ривожланиш	= 74742 e^0,0602t	11423	0.6468
Ҳўл мевалар етиштириш
1.Бир текисда ривожланиш	= 8415,3 t + 76492	3253	0,9591
2.Текис тезлашган ривожланиш	= -273,49 t^2+ 11424 t + 70476	3443	0,9656
3.Экспоненциал ривожланиш	= 81435e^0,0708t	4102	0,9574

2.2.2-жадвалда келтирилган тренд моделларнинг адекватлик ва аниқлик характеристикалари таҳлили келтириб ўтилган учта моделда ҳам детерминация коэффицентлари орасида жуда кучли боғланиш борлигини тадқиқот натижалари кўрсатиб турибди, аммо буғдой, ҳўл мева маҳсулотларида биринчи модель, картошка, сабзовот, узум маҳсулотларида икккинчи модель, полиз экини маҳсулотларида эса учинчи моделда қолган иккита моделга нисбатан ўртача мутлоқ хатолик камлигини кўриш мумкин.
Динамик қаторлари ҳадларини танланган тренд тенгламалари асосида экстрополяция қилиш мумкин.
Таҳлил давомида 2009-2018 йиллар учун вилоятда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқиш ҳажмлари учун мос бўлган тренд тенгламаларини аниқлаган бўлсак, энди шу қаторни давом эттириш мумкин.
Сурхондарё вилояти қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ишлаб чиқиш ҳажмлари асосий турлари учун танланган 2.2.2-жадвалда аниқланган тренд тенгламаларидан фойдаланиб, экстраполяция қилиш усули орқали прогноз қийматларини ҳосил қиламиз(2.2.3-жадвал).


2.2.3-жадвал
Сурхондарё вилояти қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ишлаб чиқиш ҳажмларининг асосий турларини экстраполяция қилиш орқали олинган прогноз қийматлари (тонна)⁶⁷

Кўрсаткич (фактор ўзгарувчиси)	Тренд тенгламаси	Ҳақи-қий	Прогноз						2018 й. 2023 й, %
		2018й.	2019й.	2020й.	2021й.	2022й.	2023й.
Буғдой	= 2256,7 t + 588319	613084	613143	615399	617656	619913	622169	102
Картошка	= 1040,2 t^2 + 8837,9 t + 106571	292822	329652	362415	397258	434181	473184	162
Сабзавотлар	= -1874,8 t^2 + 90680 t + 313858	998063	1084487	1132047	1175857	1215917	1252228	125
Полиз экинлари	= 92927 e^0,0999t	241881	278861	308158	340534	376310	415846	172
Узум	= -1388 t^2+ 21193 t + 43297	102403	108472	97741	84234	67951	48892	48
Ҳўл мева	= 8415,3 t + 76492	149962	169060	177476	185891	194306	202721	135

Прогноз ҳисоб-китобларнинг натижалари шуни кўрсатмоқдаки, олинган натижаларига кўра, 2023 йилда Сурхондарё ҳудудида буғдой маҳсулоти ишлаб чиқариш кўрсаткичлари 2018 йилга нисбатан 2%, картошка маҳсулоти 62%, сабзавотлар маҳсулотлари 25%, полиз экинлари 72%, ҳўл мева маҳсулотлари 35 % га кўпайиши, узум маҳсулоти эса 52% га камайиши кутилмоқда (2.2.3-жадвал).

2.2.2-расм. Сурхондарё вилоятида буғдой маҳсулотининг етиштириш динамикасининг прогнози (тонна)⁶⁸

Буғдой маҳсулотлари етиштириш кўрсаткичи ўсиб боради ва 2022 йилга келиб физиологик меъёрнинг 2,2 баробарини ташкил қилиши мумкин (2.2.2-расм).

2.2.3-расм. Сурхондарё вилоятида картошка маҳсулотининг етиштириш динамикасининг прогнози (тонна)⁶⁹
Картошка маҳсулотлари етиштириш кўрсаткичи ўсиб боради ва 2022 йилга келиб физиологик меъёрнинг 155% ни ташкил қилиши мумкин (2.2.3-расм).

2.2.4-расм. Сурхондарё вилоятида сабзавот маҳсулотининг етиштириш динамикасининг прогнози (тонна)⁷⁰

Сабзавот маҳсулотлари етиштириш кўрсаткичи ҳам ўсиб боради ва 2022 йилга келиб физиологик меъёрнинг 2 баробарини ташкил қилиши мумкин (2.2.4-расм).

2.2.5-расм. Сурхондарё вилоятида полиз экин маҳсулоти етиштириш динамикасининг прогнози (тонна)⁷¹

Полиз экини маҳсулотлари етиштириш кўрсаткичи ўсиб боради ва 2022 йилга келиб физиологик меъёрнинг 4 баробарини ташкил қилади(2.2.5-расм).

2.2.6-расм. Сурхондарё вилоятида узум маҳсулотининг етиштириш динамикасининг прогнози (тонна)⁷²

Узум маҳсулотлари етиштириш кўрсаткичи эса камайиб боради ва 2022 йилга келиб физиологик меъёрнинг атиги 88 фоизини ташкил қилиши мумкин (2.2.6-расм).

2.2.7-расм. Сурхондарё вилоятида ҳўл мева маҳсулотининг етиштириш динамикасининг прогнози (тонна)⁷³

Ҳўл мева маҳсулотлари етиштириш кўрсаткичи ҳам ўсиб боради, аммо 2022 йилга келиб физиологик меъёрнинг 81% ни ташкил қилиши мумкин (2.2.7-расм).

Таҳлиллар натижалари шуни кўрсатмоқдаки, вилоят ҳудудида физиологик меъёрга нисбатан юқори кўрсаткичда етиштирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилиш имкониятлари ҳам мавжуд.
Таҳлиллар бизга ҳозирда аҳолини истеъмол саватига кирувчи қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлашдаги муаммоларини бартараф қилиш учун аҳолини қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминланганлик даражасини баҳолаш тизимининг мантиқий тузилмаси тўғри йўлга қўйиш лозимлигини кўрсатмоқда. Биз томондан таклиф этилаётган мантиқий тузилма ҳудуднинг қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминланганлигининг импортга боғлиқлигини камайтириш ва маҳаллий қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштиришни ривожлантиришга имкон берадиган механизмга асосланиши лозим (2.2.8-расм).


2.2.8-расм. Аҳолини истеъмол саватига кирувчи қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминланганлик даражасини баҳолаш тизимининг мантиқий тузилмаси⁷⁴
Хулоса қиладиган бўлсак, аҳолини қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлаш жараёнларни вақт давомида ўзгаришини иқтисодий-статистик усуллар орқали ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Ҳудудларда аҳолини қишлоқ хўжалик маҳсулотлари билан таъминлаш жараёнларини иқтисодий-статистик моделлар орқали ўрганиш натижасида у ёки бу иқтисодий кўрсаткичларнинг ҳозирги ҳолати ва келажакдаги ўзгаришини илмий асосда таҳлил қилиш ва башоратлаш кутилган самара беради.
Юқорида Сурхондарё вилоятида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш динамикаси кўрсаткичлари бу усуллардан фойдаланилган ҳолда кенг қамровли таҳлил қилинган бўлиб, бу кўрсаткичлар қишлоқ хўжалигининг тармоғи ҳолати ва ривожланишини комплекс баҳолаш имконини беради.