Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

QARAQALPAQ DÁSTANÍ
(«Maman biy ápsanası» kitabınan úzindi)
Juma.
Jurt bul kúndi kútá isenimsizlik penen kútti. Sebebi, bul jerdiń 
tábiyatınıń ózi ózgermeli. Jaz ba, qıs pa, jıldıń qaysı máwsimi bolıwına 

---

106
qaramastan, kún ózgerip sala beredi. Jazda da ala-sapıran dawıl turadı. 
Alıs jaqlardan shań ákeledi, kóz ashtırmaydı yamasa jawıp boladı, 
suwdan kiyimleriń etińe jabısıp, tislerińe shań kiredi. Eldiń xanı Ǵayıp 
xannıń minezi de usı jerdiń tábiyatına megzes. Qápelimde ózgeredi. Usı 
káranıń urıǵınday sál epkinge qıysayıp qala beredi. Sonıń aldın alıw 
kerek. Pitiwaja bolıp turǵan isti buzıp, xan wádesin shaysa, shayıqta da 
abıray qalmaydı, sol ushın shayıq Ǵayıp xanǵa jáne bir barıp qayttı. 
Jaqsı is baslap atırǵanına isendirip marapatlap qayttı.
Májilistiń kúni ózgermedi. Belgilengen juma kúni hámme jetim 
emenge qaray ıǵıldı. Adamlardıń júzinde ayrıqsha quwanısh, álle qanday 
úmit ushqınları, shadı-qorramlıq. Hárqaysısında qıylı-qıylı oylar. Qaysı 
bala dilwar bolıp jeńetuǵının gáp qılıp, óz ara tartısadı. Pikirleri alshaq 
bolsa da, báriniń maqsetleri bir. Túbinde arǵısında bar diyekli bir bala 
dizgin alǵay. Hámme izinen eredi.
Jetim emendi gileń ash-arıqtıń úyi dese boladı. Dumanday japıraqlı. 
Panasızlar quyashlı ıssını usı kárada ótkeredi. Adam úzilmegenlikten 
astı tegis, jerge jabısıp ósken maysa giya maqpal gilem tósegendey. 
Sayamanlı, aynalası awıl boyınsha eń gózzal, hár qıylı jasıl shóp iysi 
ańqıǵan xosh jupar iyisli sulıw jer. Qáyerinde otırsań da, tósek talap 
etilmeydi. Ústińe girbiń juqpaydı, ızǵar ótpeydi.
Íssı, lekin ortaǵa ot jaǵıldı. Bul Murat shayıqtıń tapqan aqılı. 
Oylasıq, oshaq átirapındaǵı bir úydiń oylasıǵına usasın, wádeni buz-
ǵandı ot ursın, úyi jansın!
Xan otıratuǵın jerge, ottan sál alıs biyiklew jerge, eki kiyiz benen 
gilem tóseldi. Kelte ayaqlı xan ǵarbızday jılısıp kelip tósekke shıqtı. 
Biylerdiń jas úlkenleri — Murat shayıq penen Írısqul biy ortaǵa xandı 
alıp otırdı. Basqa biyler, aqsaqallar, ózleriniń jasına, eldegi abrayına, 
qarawındaǵı xalqınıń sanına qaray olardıń úshewin qorshalap orın alıstı.
Ǵayıp xan qalaqtay qısıq basına qara qalpaq kiyip kelipti. Bunısı 
qaraqalpaqtıń dástúrin qılǵanı, quwdıń quyrıǵınday saqalı kókiregine 
basılıp, kelte moynı búgilip otırıptı.
Murat shayıq qayta-qayta jutınıp, kózleriniń aldın aq súp oramal 
menen qayta-qayta sıpırdı. Ján-jaǵına qaranıp, kelgenlerdiń ǵawqıldısı 
basılıwın kútti hám xannıń qulaǵına bir nárse sıbırlap bolıp, onıń iyek 
qaǵıp maqullawınan keyin kópshilikke qarap alaqanın alaqanına urıp 
shappatladı. Bul «tınıshlanıń» degeni edi.
Jurt siltidey tındı. Murat shayqtıń «sóyleymen» degen isharatına 
barlıq dıqqat awdarıldı.

---

107
— Xalayıq, tómengi qaraqalpaq eliniń áziz azamatları, gápime qulaq 
salıńlar...
Jurttıń bári qaraqalpaqlı. Maysa shópli taw kánarına dáw zamarıqlar 
payda bolıp, alıstan qaraǵanda, bárine bir qara shatır jawıp taslaǵanday, 
qıymılsız. Murat shayıq dawam etti:
— Matam qalpaǵın kiyip kelipsiz, ázizler, matam qalpaǵın kiyip 
qaraqalpaq atanǵan zamanlar izde qaldı. Kewlińiz kirshiksiz bolsın. Aqı-
beti qayırlı bolsın, áwmiyin! 
— Áwmiyin!!! — dedi hámme. 
— Ázizlerim qulaq salıńlar. «Aq tawdan» posqalı qansha azap 
shektik, qansha xorlıqlı kúnlerdi bastan ótkerdik. Maqsetimiz ótken awır 
kúnlerdi eslew emes. Birpara úlkenler qartaydı, mártebesi artıq, aqılı 
zıyat xanımız benen sırlasıp edik, xanımız búgingi quralpaǵa ıqrar etip, 
adamgershiliktiń joqarǵı basqıshın etti. Hasıldıń tastan, aqıldıń jastan 
shıǵatuǵının ózi aytıp, áziz xanımız, jas jigitlerdi sınap, erteńgi el 
aǵasın izlep tabıwǵa másláhát berdi.
— Aqıl gáp shayqımız, — dep jurt gúwlesti.
Ǵayıp xan túrgeldi. Alaqanın alaqanına urıp otırǵanlardı tınıshlıqqa 
shaqırdı. Ottıń átirapındaǵı mollam dógerek jurtshılıq ses-semirsiz kóki-
reklerine qolların bastı. Jawdıraǵan qara kózler xanǵa telmiristi.
— Xalayıq, xalayıq! — dep qırıldadı xan. — Men jas jigitlerge úsh so-
raw beremen. Meniń izimnen hár urıwdıń bas biyi bir-birden soraw 
beredi. Din háziretimiz Murat eki soraw berse erki bar. Eger jas jigit-
lerden kimde-kim ortaǵa taslanǵan sorawlarǵa durıs juwap berse usı 
otırǵan xalayıqtıń ıqlas, muhabbetine sazıwar bolsa dana degen ataq 
aladı. Meniń bas keńesgóyim boladı. Biy boladı. Bilip qoyıń, bul 
qaraqalpaqtıń áyyemgi ata-babalarında bolıp, soń batıl bolǵan usıl. Men 
jańartıp otırman. Ǵapılda qalmańlar. Tayar otırıńlar. Dıqqatlı bolıńlar.
Birinshi sorawım «Dúnyada xan kóp pe ya qara puqara kóp pe?»
Xan otırdı. Kópshilikten mısh-mısh sıbırlı payda boldı.
— Xanımız, sorawıńızdı tez-tez sheshse boladı, — dep sıbırladı Írısqul 
biy. — Bul sorawǵa Qońırattıń Bayqoshqar biyiniń ulı Esengeldi juwap 
bersin. Adamlar tım-tırıs otırıptı. Atın aytıp túrgeltsem qáytedi, baslap 
jibersin. Aqırı kósh baslanbasa, táwekelshi bolmaydı.
Ǵayıp xan maqullap bas iyzedi.
— Biyqoshqar biy ulı Esengeldi túrgel! — dep dawısladı Írısqul biy.
Súwen jaqlı, sulıwshıq, súlingir arıq bala sur shekpeniniń jaǵaların 
dúzestirip, shábbi asıqtay shırp etip túrgeldi.

---

108
— Lábbáy, bay ata!
— Xannıń sorawına juwap ber, balam.
— Alpıs mıń úyli qaraqalpaqqa bir xan bar. Soǵan qaraǵanda 
dúnyada xan az, qara puqara kóp, biy ata, — dedi Esengeldi.
«Siz ne deysiz» degen názer menen Írısqul biy oń qaptalındaǵı 
xanǵa burıldı. Xan juwapqa qanaatlansa kerek, sál qozǵalıp mardıydı.
Bul saltanatqa Amanlıqlarda kelgen edi. Izgi qatarda otırǵan Aman-
lıq birden tikeydi.
— Shayıq ata, xanımız ruqsat etse, usı sorawǵa men de juwap berip 
kóreyin, — dedi.
Biyler xanǵa, xan biylerge, jıynalǵanlar bir-birine qarastı. Kópshi-
likten:
— Urıqsat etińiz, xanımız! — degen hawaz shıqtı.
— Meyli, aytsın biraq esap bolmas, — dep murnınan mıńǵırladı xan.
— Menińshe, xan kóp, qara puqara az, — dedi Amanlıq.
Adamlar «haw, aljastı, haw...» dese qaldı.
Amanlıq ornına otırdı.
Ǵayıp xannıń qalpaǵı dirildep, saqalı jıbır-jıbır etip ketti.
— Sóz bermew kerek edi, buzdı — dedi biylerdiń biri.
— Ondaylardı bunday jıyınǵa shaqırıw qáte, — dedi ekinshi dawıs.
Maman túrgeldi.
— Shayıq ata, xanımız ruqsat etse, men juwap bersem qáytedi? – 
dedi ol kútá álpayımlıq penen.
— Sen nesine hálek bolasań? — dedi bir dawıs. — Esengeldi dup-durıs 
juwap berdi.
Maman onı tıńlamadı. Alǵa júrip barıp xannıń aldına bir, shayıqtıń 
aldına bir, tájim etip, juwap beriwge ruqsat aldı.
— Xalayıq, menińshe Amanlıq durıs ayttı, — dedi ol. — Ne ushın du-
rıs? Dúnyada óz kewline xan emes adam joq, sol ushın xannıń kóp 
bolǵanı dep oylayman.
Adamlar: «Dál juwap, durıs» desip, shuw etti.
Ǵayıp xan qızardı. Sonda da sır bermedi.
— Ekinshi sorawım: «adamdı ne azdıradı?» 
Bir shoq adam dawıs qosıp, «adamdı kesel azdıradı!» — dep baqırıstı.
— Birimlep! — dedi shayıq.
Jáne bir shoq tıńlamay «adamdı joqshılıq azdıradı» desti.
Xan qısıq shekesin qos qollap qısıp, túrgeldi hám ǵázebetlendi:

---

109
— Bilip qoyıń! Biy tártiplik etseńiz, tarqatıp jiberemen, tarqatıp! 
Túsiniń!
Hámme qaytadan tınıshlandı.
— Xanımız, ruqsat etseńiz,— dep Maman jáne tikeydi. — Bálkim, 
berilip atırǵan juwaplar durıs shıǵar. Biraq, bunday sorawlarǵa juwap 
beriw ushın oylanıw az. Kóp jasaǵanlar biler, bálkim. Menińshe, 
adamdı qulaq azdırsa kerek, xanımız.
— Juwabıń maqul, balam,— dedi xan birden. — Men haqqındaǵı-shuǵıl 
sózlerge qulaq aspaw kerek. Azıp ketesiz. Bárekella, Orazan ulı,— dep 
maqulladı otırǵanlar.
Xan sergeklendi. Kewillendi.
— Úshinshi sorawım: «Adamnıń dizgini nede?». 
Heshkim qıbırlamaydı. Maman jáne tikeyip, qádimgisinshe juwap 
beriwge ruqsat aldı.
— Xanımız, adamnıń dizgini tili bolsa kerek. Tilin tıymay adam 
irkilmeydi, aqırı.
Xan jáne maqulladı. Endi sorawınıń tamam bolǵanın, juwaplarǵa 
kewli tolǵanın aytıp. Murat shayıqqa náwbet berdi.
— Men bir soraw beremen,— dedi Murat shayıq. — Aqıl tórkininde 
ekenin kim aytıp beredi?
Heshkim qılt etpedi. Maman Amanlıqqa bir názer tasladı. Amanlıq 
túrgeldi hám xan aldına kelip iyildi.
— Aqıl tórkini sabırlılıq bolsa kerek, shayqımız,— dedi hám ornına 
barıp otırdı:
Shayıq:
— Oyımnıń tórkini tabıldı, — dep saldı. — Men ushın bir sorawdı awı-
lımızdıń axunı Eshniyaz axun berse qáytedi?
Ǵayıp xan shep qaptalına burıldı. Írısqul biy maqullaǵan túr bildirdi.
— Meniń sorawım: tósektiń hasılı ne boladı? — dedi Eshniyaz axun.
Esengeldi awelgisinshe shalt túrgeldi.
— Tósektiń hasılı jay namaz boladı, xanımız, — dep ol xannıń aldına 
barıp eki búgildi. Onıń háreketin de, juwabın da Írısqul biy menen 
Murat shayıq teń maqulladı. 
Gezek Írısqul biyge keldi, biraq ol kishipeyillik etkisi keldi me, 
gezegin Ubaydulla biyge ótkerdi.
— Xanımız, — dedi Ubaydulla biy xanǵa burılıp: Meniń sorawım sizi-
kine taqabbil. Aytsın jigitler, «elde bay kóppe ya jarlı kóp pe?» 

---

110
Izgi qatardan Allayar tikeydi. Biyler onı unatpadı. «Otırsın, kerek 
emes», «aldı menen óz nanın tawıp jesin» dep ǵawırlastı. Qozǵalań 
payda boldı. Shayıq Mamannıń kóz qarasınan bir nárse uqqanday xanǵa 
bet burdı.
— Xanımız, bir saparǵa usı balaǵa da ruqsat etesiz be? 
Xan bas iyzedi.
— Ay, bala, — dedi shayıq. — Xanımız ullı ráhim menen ruqsat etti. 
Ayt. Qısqa ayt.
— Menińshe, húrmetli biyimiz, mal baylıǵın aytıp otırǵan joq. 
Tosınnan bir shabıwıl bolsa, wássalam, malıń ketedi. Baylıq degen nárse 
adamnıń qanááti. Kim qanáátli bolsa sol bay. Máselen, kúndegi toy-
ǵanıma, men qanáátshilmen. Usı elde mendeyler kóp. Sonıń ushın 
dúnyada bay kóp.
— Baylıq qanáátte, — dep ǵawırlastı kópshilik.
Endi Írısqul biy soraw berdi.
— Ishi dártli adamdı qalay bilse boladı?
Bir kese shay ishimge shekem heshkim dárpenbedi. Óz ara sıbırlı 
kóbeydi. Biyler otırǵanlarǵa qarap telmiristi. Írısqul biy qıyın soraw 
bergenine hawlıqtı. Xanǵa qaradı. Xan Murat shayıq penen basqa sul-
tanlarǵa alma-gezek burıldı. Usı waqıtta Maman túrgeldi.
— Xanımız, — dep ol ádetinshe xanǵa kelip tájim etip juwabın bas-
ladı. — Adamnıń ishki dártin eki múshesinen kórse boladı. Birewi til, 
ekinshisi kóz. dárt tilge ursa kóp sóyleydi, kózge ursa jılaydı.
— Taptıń, bala. Lekin, bunı kimnen úyrendiń?
Maman jasırmadı. Kuzma Borodin degen orıstı dinge úyretip júrip 
esitkenin ayttı. Ǵayıp xan selk eti. Qalpaǵı túsip kete jazladı. Xalayıq-
tıń awzı ashılıp ań-tań boldı. Sıbırlı kóterildi. Náwbet Dáwletbay biydiki
edi. Heshkimdi kórmegensidi, heshnárse esitpegensidi. Párwayı pánseri 
halda túrgeldi.
— Xanımız, xalayıq, meniń sorawım joq. Orazan ulı Mamannıń da-
nalıǵına bas iyemen, — dep otırdı. Bul gáp áwelgi sıbırlılardıń ústine 
mala basıp jiberdi. Hámme dawıs qosıp shuwladı. «Maman dana», 
«Maman...» Arasında Amanlıqtıń, Esengeldiniń atları aytıldı. Bul ala 
-sapıran dawıstı basıw ushın, Ǵayıp xan ırǵıp túrgeldi. Alaqanın alaqa-
nına urdı. Dawısınıń barınsha baqırıp sóyledi.
— Xalayıq sabır etińiz. Biyparıq bolmańız. Kimniń dana ekenin 
kórdińiz. Qulaq penen esittińiz. Biz Murat shayıq hám biyler menen 
azǵana másláhátlesemiz. Kim dana ekenin aytamız.

---

111
— Házir aytılsın! Mamanǵa qılaplıq qılınbasın! Maman dana! — degen 
dawıslar basqa dawıslardı basıp, dalada ústemlik súrdi. Xannıń kózleri 
apalaqladı. Jurt shıdatpadı. Xan házir juwap beriwge májbúr boldı.
— Qońıratlılar basıldı. Yabılar aqıllı shıqtı. Maman jeńdi, — dedi.
Murat shayıq shın kewli menen ırazı bolıp, únsiz ǵana kúldi hám 
túrgelip xannıń shalǵayınan súydi. 
Írısqul biydiń kelbeti Murat shayıqtıń kelbetine usaǵan. Jasları Qatar 
tek kiyimlerinde ayırma bolǵanı bolmasa, jıynalǵandaǵı maqsetide bir 
sıyaqlı edi. Xannıń házirgi gápinen keyin Írısqul biydiń moynın birew
sındırıp ketkendey tómen eńterildi. Xan kelte adımlar menen gibirtiklep 
júrip «Yashań yabılar, yashań» dep Mamannıń moynına biy belbewin 
bayladı. «Meniń keńesgóyim, atshabar bahadırım bolasań» dedi.
Jurt jáne hár túrli pikir aytıp ǵawırlastı. Kópshilik maqullaǵan me-
nen narazılar da tabılıp atır. Murat shayıq abıraydı qoldan jibergisi kel-
mey:
— Áziz biyler, toyımız bar, miyman bolıńızlar, — dep daǵazaladı.
Hár ruw hár jerge shoq-shoq bolıp óz ara másláhátke jıynaldı...
* * *
Jàzıwshınıń «Qàràqàlpàq dástànı» epîpåyàsı «Màmàn biy ápsànàsı», 
«Bàõıtsızlàr» hám «Túsiniksizlår» sıyàqlı úsh kitàptı óz ishinå àlàdı. 
Bul rîmànlàrdà jàzıwshı qàràqàlpàq õàlqınıń ÕVIII hám ÕIÕ ásirdågi 
tàriyõıy ómirin kórkåmlik pånån sáwlålåndirådi. 
Yàǵnıy, õàlqımızdıń eki ásirlik ómirinå tiyisli bày màǵlıwmàtlàrdı, 
õàlıq ápsànàlàrın, tàriyõıy màtåriàllàrdı qàmtıǵàn hàldà shåbår àylànısqà 
túsirådi. Bul tàriyõıy dástàndı dóråtiwdå jàzıwshı dúnyà õàlıqlàrınıń 
ádåbiyàtlàrındà jàzılǵàn tàriyõıy shıǵàrmàlàrdıń shåbår úlgilåri månån 
jàqınnàn tànısàdı.
Àvtîrdıń «Màmàn biy ápsànàsı» rîmànınıń màzmunındà ÕVIII ásir-
dågi qàràqàlpàq õàlqınıń márt bàtırı Màmàn biydiń háråkåti tiykàrǵı 
orındı tutàdı. Usı rîmànnıń tàriyõıy syujåtindå Óràzàn bàtırdıń ulı 
Màmàn biy bàslàǵàn háråkåtlår Ǵàyıp õàn, Àbılõàyır õàn, Esångåldi 
biy, Muràt shàyıõ, Sådåt kåråy, Dmitriy Glàdishåv, Màmàn shàyıq, 
Bàràq sultàn, Àbılqàzı õàn, Muõàmmåd Ámin inàõ, Õiywà õànı Ǵàyıp, 
Àydîs biy hám t.b. tàriyõıy tulǵàlàr månån bir qàtàrdà qàzàq biyi 
Àyǵàrà, onıń qızı Àqbiydày, kúyåw bàlàsı Àmànlıq hám onıń qàrındàsı 
Àlmàgúl, xiywàlı qàràqàlpàq Qudiyàr såyis hám Bàǵdàgúl sıyàqlı qàhàr-
mànlàrdıń is-háråkåtlåri månån tıǵız bàylànıstà sóz etilådi. 

---

112
Jàzıwshı Màmàn biydiń jàs wàqıtlàrınàn bàslàp-àq Kuzmà Bàrî-
dinniń àqıllı sózlårin tıńlàwǵà qushtàrlıǵın, dànà el bàsshısı Muràt 
shàyıqqà bîlǵàn húrmåt såzimlårin, óziniń dîstı Àmànlıqqà bîlǵàn shın 
dîslıǵın, qàzàq õànı Àbılõàyır õànnıń sırlı háråkåtlårinå såzgirlik pånån 
qàtnàs jàsàwın, ózinån úlkånlårgå hám qàtàrlàrınà, jàs kishilårgå bîlǵàn 
qàrım-qàtnàsın shåbårlik pånån sáwlålåndiriw månån birgå, jàsınàn sózgå 
shåbårligi hám tàpqırlıǵı nátiyjåsindå biylik hámålgå eriskånligin tásirli 
wàqıyàlàr månån bàyàn etådi. Màmàn biy óziniń dîstı hám àtqîsshısı 
Àmànlıqtı Àyǵàrà biydiń qızı Àqbiydàyǵà úylåndirådi. Rîmàndà Àmànlıq 
hám onıń qàrındàsı Àlmàgúl àràsındàǵı qàyǵılı hádiysålårgå då kóp orın 
bårilådi. Jàzıwshı bul rîmàndà dànà el bàsshısı Muràt shàyıq obràzınà 
dà úlkån itibàr qàràtàdı.
Muràt shàyıq õàlıqtıń àràsındà jàsı úlkånligi, kátqudàlıǵı månån úl-
kån àbırîyǵà iyå tàriyõıy tulǵà. Ól kóp sànlı shàshàw ruwlàrǵà bólin-
gån õàlqımızdıń tınıshlıǵın sàqlàwǵà, àwızbirshiligi qàshqàn biylårdi 
jàràstırıwǵà kátqudàlıq etiw månån birgå kóplågån tàrtıslı másålålårdi 
shåshiwdå då àqıllılıq pånån is tutàdı. Ól háttåki qàràqàlpàq biylåriniń 
orıslàr månån Õiywànıń õànı Ǵàyıp õàn, qàzàqtıń õànı Àbılõàyır månån 
då dîslıq qàrım-qàtnàstà bîlıwınıń bàslı táråpdàrı etip súwråtlångån. 
Ónıń bàslı idåyàsındà õàlqımızdıń tınısh-tàtıw hám bàõıtlı jàsàwı jám-
långån.
Rîmàndà súwråtlångån shım-shıtırıq tàriyõıy hádiysålår Àbılõàyır õàn, 
Ǵàyıp õàn, Àyǵàrà biy, Esångåldi biy h.t.b. tàriyõıy tulǵàlàr átiràpındà 
qızıqlı sóz etilådi.
Rîmàn-epîpåyànıń ekinshi kitàbı «Bàõıtsızlàr» dåp àtàlàdı. Bul 
rîmànnıń syujåtindå ÕVIII ásirdiń àqırı ÕIÕ ásirdiń bàsındàǵı 
qàràqàlpàq õàlqınıń Õiywà õànlıǵınıń tîlıq qîl àstınà ótiwi rîmàn 
qàhàrmànlàrı Àydîs biy, Esångåldi biy, Tóråmuràt suwpınıń átiràpındàǵı 
tàriyõıy wàqıyàlàr tiykàrındà sóz etilådi. Àvtîr bul rîmànındà Àydîs 
biydiń obràzınà tiyisli tàriyõıy shınlıqtı Muõàmmåd Ámin shàh, 
Muõàmmåd Ràõim, Ànnàqul, Gådåyniyàz, Orınbày biy, Màmàn biy, 
Bågis, Mırjıq, Qumàr, Mırzà, Tórå, Ernàzàr, Kúnõîjà h.t.b. tàriyõıy 
tulǵàlàr månån birgå Ospàn, Àtàbåk pàlwàn, Àytuwàr bàtır, Sådåt kåråy, 
Nikîfîrîv hám onıń hàyàlı, bàlàsı h.t.b. tîqımà pårsînàjlàrdıń obràzlàrı 
hám is-háråkåtlåri månån tîlıqtıràdı.
Rîmàn-epîpåyànıń úshinshi kitàbı «Túsiniksizlår» dåp àtàlıp, Mırjıq 
pånån Qumàr ànàdàn tuwılǵàn Ernàzàrdıń õàlıq erkinligi ushın Õiywà 
õànlıǵınıń zulımlıǵınà qàrsı àlıp bàrǵàn àzàmàtlıq gúråslårin sóz etådi. 

---

113
Jàzıwshı bul rîmànındà Ernàzàr àlàkóz, Ernàzàr kånågås, Bårdàq 
shàyır, Zàrlıq tórå, Jànǵàzı, Qàràqum iyshàn, Qutlı hàjı, Qumàr ànà, 
Sàyıpnàzàr h.t.b. sıyàqlı tàriyõıy tulǵàlàrdıń obràzı månån is-háråkåtlårin 
Ráwshàn, Gúlziybà, Tåńål, Qállibåk, Gånjåmuràt h.t.b. yàdtàn tîqılǵàn 
obràzlàr månån tîlıqtırıp, kåń kólåmli wàqıyàlàr dizbågin kórkåm sáwlå-
låndirå àlǵànlıǵı bàyqàlàdı.
T. Qàyıpbårgånîvtıń bul rîmàn-epîpåyàsınıń jåtiskånligi hám àyı-
rım kåmshiliklåri hàqqındà kóplågån ádåbiyàt izårtlåwshilåri óz pikir-
lårin bildirdi. Sîlàrdıń qàtàrındà dúnyàǵà bålgili ájàyıp tàlànt iyåsi 
Sh. Àytmàtîvtıń dástàn hàqqındàǵı mınà pikirlåri dıqqàtqà ılàyıq:
«Mån óz ómirimdå kóplågån tàriyõıy rîmànlàrdı oqıǵànmàn. Kóp-
shilik jàǵdàylàrdı tàriyõıy shıǵàrmàlàrdà sırt elli kålgindi bàsqınshılàr 
yàmàsà bàsqınshı húkimdàrlàr dushpàn tımsàlındà sáwlålåndirilådi. Jàzıw-
shınıń dástànındà bîlsà, pútkillåy bàsqàshà jàǵdàydı kórdim. Ondà õàlıq 
(Màmàn biy då, Àydîs bàbà dà, Ernàzàr àlàkóz då, bàsqàlàr dà) ózgå 
millåt wákillårin dushpàn dåp bilmåydi. Kårisinshå dushpànlàr jànındà 
bîlàdı, olàr månån bir tildå sóylåsådi, kóbinåså qîńsı otàwdà jàsàydı. 
Ókinishlisi, bundày jàǵdày bàrlıq túrkiy õàlıqlàrǵà tán. Bunı tàriyõ tà 
tàstıyıqlàydı. Ertådågi jàzbàlàrdàn túrkiy õàlıqlàrdıń bir-birinå qàrsı 
turǵànı, bir-biri månån jàwlàsqànı hàqqındà kóp mısàllàr bàr. Bul biziń 
àtà-bàbàlàrımızdı kåmsitiw yàmàsà tàriyõımızdı nàtuwrı bàhàlàw ushın 
tiykàr bîlmàwı làzım. Egår olàr bir-biriniń tımsàlındà ózlårin, máslá-
hátlåslårin, qànàlàslàrın kórgånindå hám tán àlǵàndà ÕÕ ásirdå bizgå 
bir-biri månån bàrqullà jàwlàsıp kålgån jigirmàdàn àslàm túrkiy õàlıqlàr 
õànlıǵı miyràs bîlıp qàlmàǵàn bîlàr edi» (