Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

Sîràw hám tàpsırmàlàr
1. Ózbåkstàn Qàhàrmànı T. Qàyıpbårgånîv kórkåm ádåbiyàtımızǵà qàndày úlås 
qîstı?
2. Jàzıwshınıń pîvåst hám rîmànlàrındà qàysı dáwir wàqıyàlàrı månån 
qàhàrmànlàrı súwråtlånådi?
3. «Qàràqàlpàq dástànı» epîpåyàsınıń ádåbiyàtımızdà tutqàn ornı hàqqındà ày-
tıp båriń.
4. «Jetim emen» degi májilis ne sebep shólkemlestiriledi?
5. Berilgen sorawlar menen olardıń juwabına óz pikirlerińizdi bildiriń.
6. Jarısta kim kóp sorawlarǵa juwap beredi hám ol qanday ataqqa iye boladı?
7. «Qaraqalpaq dástanı» roman trilogiyası ushın jazıwshı qanday sıylıq aladı?
8. «Ózbekstan qaharmanı» ataǵı qashan berildi?
9. T. Qayıpbergenovtıń ǵárezsizlik jıllarında jazılǵan qanday shıǵarmaların bile-
siz?

---

115
TÓLÅPBÅRGÅN MÁTMURÀTÎV 
(1939 — 1984)
Ómiri hám dóråtiwshiligi
. Tólåpbårgån Mát-
muràtîv ádåbiyàtımızdà óz tàlàntı månån tànıl-
ǵàn lirik shàyırlàrımızdıń biri. Ol 1939-jılı 
1-såntyàbrdå Qàràózåk ràyînınıń Qàràkól àwılındà 
tuwıldı. 
1963-jılı Tàshkånt Mámlåkåtlik univårsitåtin 
pitkårip «Erkin Qàràqàlpàqstàn» hám «Qàràqàl-
pàqstàn jàslàrı» gàzåtàlàrındà, tålåvidåniå hám 
ràdiî esittiriw kîmitåtindå islådi. 1969-jıldàn 
bàslàp «Ámiwdáryà» jurnàlındà pîeziyà bóliminiń 
bàslıǵı, juwàplı õàtkår, bàs rådàktîrdıń orınbàsàrı 
làwàzımlàrın àtqàrdı.
T. Mátmuràtîv 1969-jılı Jàzıwshılàr àwqàmınıń 
àǵzàsı bîldı. Ol ádåbiyàtımızǵà ÕÕ ásirdiń 60-jıllàrı kirip kåldi hám 
usı jıllàrdàn bàslàp bàspà sózdå shıǵàrmàlàrı shıǵà bàslàdı. 
Shàyırdıń «Àq tåråk på, kók tåråk» (1964), «Lirikà» (1966), 
«Gózzàllıq oyàndı» (1970), «Àysánåm» (1973), «Àshılısıw» (1977), «Àrzıw 
shámåni» (1981), «Jàqsılıq sàràyı» (1986), «Juldızlàr jànàr» (1989) sıyàqlı 
birnåshå pîeziyàlıq kitàplàrı bàsılıp shıqtı. Shàyırdıń rus tilindå eki 
tîplàmı (1984, 1988) jàrıq kórdi.
T. Mátmuràtîv Qàràqàlpàqstàn Jàslàr àwqàmı sıylıǵınıń làuråàtı 
(1977), Bårdàq àtındàǵı Qàràqàlpàqstàn Mámlåkåtlik sıylıǵınıń làuråàtı 
(1986) bîldı. Oǵàn «Ózbåkstànǵà miynåti sińgån mádåniyàt õızmåtkåri» 
àtàǵı dà bårildi. Tåz ósip, ádåbiyàtımızdıń bàyıwınà sàlmàqlı úlås qîsıp 
kiyàtırǵàn tàlàntlı lirik shàyır T. Mátmuràtîv 1984-jılı 45 jàsındà tîsàttàn 
qàytıs bîldı.
T. Mátmuràtîv ádåbiyàtımızǵà 60-jıllàrı «Î, qàndày ájàyıp» qîsıǵı 
månån kirip kåldi. Bundà gilåm tîqıwshı qàràqàlpàq qızınıń ájàyıp shå-
bårligi månån jàslıq júråktiń gilåm nàǵısındày sulıwlıǵı súwråtlångån. 
T. Mátmuràtîv bárqullà dóråtiwshilik izlåniwdå fîlklîrlıq hám klàssikàlıq 
ádåbiyàttıń úlgilårinå qîsà bàtıs ádåbiyàtınıń dástúrlårinån tåråń úyråndi. 
Shàyır tàlàntlı lirik shàyır sıpàtındà rus shayırları M. Lårmîntîv,
S. Esåninniń shıǵàrmàlàrın jiyi àwdàràdı hám olàrdıń tåmàlàrınà qızı-
ǵàdı. Ásiråså, qàràqàlpàq ádåbiyàtınıń klàssiklåri Ájiniyàzdıń hám Bår-
dàqtıń shıǵàrmàlàrınàn ruwõıy àzıq àlàdı.

---

116
Shàyır kåń jámiyåtshilikkå óz dóråtpålåri àrqàlı hàdàllıq, àdàmgår-
shilik, ádillik, sàdıqlıq, shın dîslıq sıyàqlı eń àǵlà pàzıylåtlårdi tàràtıp 
úlgårdi. Shàyırdıń jàs bîlıwınà qàràmàstàn àqıl-násiyàt hám tåråń 
filîsîfiyàǵà qurılǵàn oy-pikirlåri kåwilgå qînımlı bîlıp kålådi. Shàyır 
«Àdàmgårshilikkå àbàylı bîlıń» qîsıǵındà hárbir àdàmdı insàn sıpà-
tındà tànıtàtuǵın bàslı bålgi àdàmgårshilik såzimlår, usı àdàmgårshilik 
qásiyåtlårdi hárbir àdàmnıń kózdiń qàràshıǵındày àbàylàp-sàqlàwı kåråk, 
dågån idåyànı àlǵà súrådi.
Áyyåmnån kiyàtırǵàn hárqàndày jàmànlıqtıń ústinån jàqsılıq idåyàsın 
jåńip shıǵàrıw shàyır qîsıqlàrınıń ózågi bîldı. 
Sînlıqtàn dà, ol «Kóktå quyàsh qàlsın, jårdå jàqsılıq» dågån qîsıǵın-
dà jànlı tirishiliktiń bárshåsi ushın kóktågi quyàsh qànshålli zárúr bîlsà, 
àdàm bàlàsı ushın jàqsı nársålårdiń, islårdiń, àdàmlàrdıń oǵàdà zárúr 
ekånligi shàyır qîsıǵınıń tiykàrǵı idåyà-tåmàtikàsın bålgilåp bårådi.
T. Mátmuràtîvtıń qîsıqlàrı jànrlıq hám idåyà-tåmàtikàlıq jàqtàn oǵà-
dà bày. Shàyır dóråtiwshiligindå klàssikàlıq pîeziyàmızdà kåń qîllà-
nılǵàn jàydàrı qîsıq úlgilårinån bàslàp bàtıs ádåbiyàtındàǵı erkin qîsıq 
(vårlibr) fîrmàsı, shıǵıs ádåbiyàtındàǵı ekilik (másnàwiy), tórtlik, båslik 
(muõàmmås), àltılıq, táriyip, àrnàw, tîlǵàw, elegiyà h.t.b. jànrlıq fîr-
màlàrdàn shåbårlik pånån pàydàlànǵànlıǵın kóråmiz. 
Shàyır ekinshi jáhán urısı tåmàsınà àrnàp, «Urıs dártlåri» pîemàsın 
dóråtti hám ondà urıstıń õàlqımız turmısınà àlıp kålgån àwır àqıbåtlårin 
hárbir qàhàrmànnıń tilinån bàyàn etip tábiyiy hàlındà súwråtlågån. 
Shàyır dúnyà júzinå bålgili nåmec õàlqınıń ullı shàyırı Gyotåniń 
«Fàust» shıǵàrmàsın qàràqàlpàq tilinå àwdàrdı. Shàyırdıń ózi då 
80-jıllàrǵà kålip, «Jàqsı àdàmnıń júrågi» lirî-dràmàlıq pîemàsı månån 
«Måniń juldızım» rîmàntikàlıq-råàlistlik pîemàsın dóråtti. Àvtîr «Jàqsı 
àdàmnıń júrågi» shıǵàrmàsın dràmàlıq pîemà dåp àtàydı.