Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

Soraw hám tapsırmalar
1. Qàràqàlpàq õàlqınıń màqtànıshı, Ózbåkstàn Qàhàrmànı I. Yusupîv ÕÕ ásir 
qàràqàlpàq ádåbiyàtınà qàndày úlås qîstı?
2. Shàyırdıń qàndày pîeziyàlıq tîplàmlàrı bàsılıp shıqtı?
3. «Eger men ólgende tiriltpek bolsań, Ayt sen Ájiniyazdıń qosıqlarınan» de-
gen qatarlar arqalı shayır Ájiniyazǵa qanday baha bergen?
4. «Seksewil» qosıǵında shól daraǵı seksewildi kimlerge teńlestiredi?
5. Qosıqtaǵı «Jansa da tegin janbay, adamzatqa boydaǵı bar qızıwın berip 
keter» degen qatarlar arqalı shayır ne demekshi? 
6. «Bolmasa» qosıǵın yadlap alıń. 
7. Kegeyli qosıǵında «Sendey náwpir bolıp aqpasa shayır» degen qatarlardan 
neni túsinesiz?
8. Shayır qosıqta tuwǵan eliniń qara talına degen súyispenshilik sezimlerin 
qalay bayanlaǵan?
9. Qara taldan shayır nelerdi úyrengen, onda qanday oylardı payda etedi?
10. Qosıqta lirik qaharman shayır óziniń ómir jolın qara talǵa qalay bay-
lanıstırǵan?
11. Shayır «Tumaris» poemasında qaysı dáwir waqıyaların sóz etedi?
12. Tumaristiń el-xalıq, Ana watanǵa bolǵan súyispenshilik sezimlerin sóylep 
beriń.
13. Tumaris shıǵarması mazmunı tiykarında kishi kólemli shıǵarma jazıń.

---

103
TÓLÅPBÅRGÅN QÀYÍPBÅRGÅNÎV 
(1929 — 2010)
Ómiri hám dóråtiwshiligi.
Tólåpbårgån Qàyıp-
bårgånîv házirgi qàràqàlpàq ádåbiyàtın dún-
yànıń kóp õàlıqlàrınà tànıtqàn eń tàlàntlı jà-
zıwshı. T. Qàyıpbårgånîvtıń ÕÕ ásir qàràqàlpàq 
ádåbiyàtındà, prîzà jànrındà tàriyõıy wàqıyàlàr 
månån zàmànàgóy turmıstı súwråtlågån pîvåstlåri 
månån rîmànlàrı ózbåk, rus hám bàsqà dà til-
lårdå Mîskvà, Tàshkånt, Àlmà-àtà, Bishkåk, 
Tàllin h.t.b. qàlàlàrdà birnåshå mártå àrnàwlı 
kitàp bîlıp bàsıldı. Bundày kåńislikkå biziń ádå-
biyàtımızdà T. Qàyıpbårgånîv ǵànà óz hàwàzı må-
nån jàqınnàn tànıldı.
T. Qàyıpbårgånîv 1929-jılı 7-màydà Kegeyli rayonında (házirgi Nókis 
ràyînınıń àymàǵındàǵı Shîrtànbày àwılı) tuwılǵàn. Ol 1945 — 47-jıllàrı 
Õîjåli pådàgîgikàlıq uchilishåsindå oqıydı hám onı pitkårgånnån kåyin 
àwılınà kålip, måktåp muǵàllimi bîlıp islåydi. Óz bilimin kótåriw ushın 
ol 1950-jılı Qàràqàlpàq mámlåkåtlik institutınıń rus tili hám ádåbiyàtı 
fàkultåtinå oqıwǵà kirip, 1955-jılı pitkårgånnån sîń «Ámiwdáryà» jur-
nàlındà, ràdiîåsittiriw kîmitåtindå rådàktîr, Jàzıwshılàr àwqàmındà 
juwàplı õàtkår bîlıp islåydi. T.Qàyıpbårgånîv 1959 — 1964-jıllàrı Jàslàr 
gàzåtàsınıń rådàktîrı bîlıp islåså, sîńınàn «Qàràqàlpàqstàn» bàspàsınıń 
diråktîrı, «Sîvåt Qàràqàlpàqstànı» (házirgi «Erkin Qàràqàlpàqstàn») 
gàzåtàsınıń rådàktîrı, Qàràqàlpàqstàn tålåvidåniå hám ràdiî esittiriw 
kîmitåtindå rådàktîr, Qàràqàlpàqstàn bàspà sóz kîmitåti bàslıǵınıń orın-
bàsàrı (1967 — 80) làwàzımlàrındà islåså, 1980-jıldàn 2010-jılǵa shekem 
Qàràqàlpàqstàn Jàzıwshılàr àwqàmınıń bàslıǵı bólip isledi.
T. Qàyıpbårgånîv 1957-jıldàn bàslàp Jàzıwshılàr àwqàmınıń àǵzàsı. 
Jàzıwshınıń qàràqàlpàq tilindå «Muǵàllimgå ràõmåt» pîvåsti (1956), 
«Bloknît sóylåydi» oshårklår hám gúrrińlår tîplàmı (1961), «Suwıq 
tàmshı» pîvåsti (1964), «Uyqısız túnlår» pîvåsti (1965), «Qàràqàlpàq 
qızı» rîmànı (1960, 1966), «Qàràqàlpàq dástànı» trilîgiyàsınà kirgån 
«Màmàn biy ápsànàsı» (1968), «Bàõıtsızlàr» (1971), «Túsiniksizlår» (1976) 
rîmànlàrı, «Qàràqàlpàqnàmà» rîmàn-essåsi (1985), «Kózdiń qàràshıǵı» 
rîmànı (1986), «Fàmiliyà» pyåsàsı hám publicistikà, intårvyulår jıynàǵı 

---

104
(1988), «Tánhà ózińå málim sır» pîvåsti (1992), «Î dúnyàdàǵı àtàmà 
õàtlàr» (1992), «Qàràqàlpàqpàn. Táwåkålshimån» (2003), «Qálbimniń qà-
musı» (2008) prîzàlıq kitàplàrı bàsılıp shıqtı.
T. Qàyıpbårgånîv 1967-jılı eki kitàptàn ibàràt «Qàràqàlpàq qızı» 
rîmàn-diàlîgiyàsı ushın Bårdàq àtındàǵı Mámlåkåtlik sıylıqtı, 1971-
jılı «Muǵàllimgå ràõmåt» pîvåsti ushın Hàmzà àtındàǵı Ózbåkstàn 
Mámlåkåtlik sıylıǵın, «Qàràqàlpàq dástànı» trilîgiyàsı ushın burınǵı 
Àwqàm Mámlåkåtlik sıylıǵın, «Qàràqàlpàqnàmà» rîmàn-essåsi ushın 
Màõmud Qàshqàriy àtındàǵı õàlıqàràlıq sıylıqtı, 2004-jılı «Î dúnyàdàǵı 
àtàmà õàtlàr» shıǵàrmàsı ushın M. Shîlîõîv àtındàǵı õàlıqàràlıq 
sıylıqlàrdı àlıwǵà miyàsàr bîldı. 
T. Qàyıpbårgånîvqà 1974-jılı «Qàràqàlpàqstàn õàlıq jàzıwshısı», 1993-jılı 
«Ózbåkstàn õàlıq jàzıwshısı» húrmåtli àtàqlàrı bårilgån bîlsà, 1994-jılı 
«Dîslıq» ordåni tàpsırıldı. Oǵàn 2003-jılı «Ózbekstàn Qàhàrmànı» húr-
metli àtàǵı berildi.
1960-jıllàr qàràqàlpàq ádåbiyàtınıń‚, sînıń ishindå, prîzà tàràwınıń 
ràwàjlànıw dáwiri bîldı. T. Qàyıpbårgånîvtıń dóråtiwshiligi 50-jıllàrı 
pîeziyàlıq shıǵàrmàlàr hám kishigirim gúrrińlår jàzıwdàn bàslànǵàn 
bîlsà, sîńınàn birqànshà pîvåstlår hám iri kólemli rîmànlàr, dràmàlıq 
shıǵàrmàlàr hám publicistikàlıq màqàlàlàrı månån úzliksiz túrde tîlısıp 
bàrdı. Jàzıwshınıń «Qàràqàlpàq qızı» rîmànı tiykarında Qàràqàlpàq 
Mámlåkåtlik tåàtrındà sàõnàlıq shıǵàrmàlàr qîyılǵàn bîlsà, Ózbåkfilm 
studiyàsı táråpinån «Qàysàr qız» kinîfilmi jàràtıldı. Àvtîr dúnyà õàlıqlàrı 
ádåbiyàtlàrındà kåńnån tàràlǵàn kórkåm usıllàrdıń biri lirî-psiõîlîgiyàlıq 
súwråtlåw usılındà «Suwıq tàmshı» hám «Uyqısız túnlår» pîvåstlårin 
dóråtti. Bul usıl pîvåst qàhàrmànlàrınıń bàsınàn ótkån wàqıyàlàrdı 
kóbinåså olàrdıń ishki kåshirmålåri, oy-tîlǵànıslàrı tiykàrındà kórkåm 
súwråtlåwgå bàǵdàrlànàdı.
Sîńǵı jıllàrı jàzıwshınıń dóråtiwshilik sheberligi «Qálbimniń qàmusı», 
«Î dúnyàdàǵı àtàmà õàtlàr», «Qàrà dáptår», «Qàràqàlpàqtıń óz qàlpàǵı 
månån sırlàsıwı», «Túrkiynàmà» àtàmàsındàǵı jàńà prîzàlıq shıǵàrmàlàrı 
månån tîlıstı.
Jàzıwshınıń «Qàràqàlpàq dástànı» epîpåyàsı «Màmàn biy ápsànàsı», 
«Bàõıtsızlàr» hám «Túsiniksizlår» sıyàqlı úsh kitàptı óz ishinå àlàdı. 
Bul rîmànlàrdà jàzıwshı qàràqàlpàq õàlqınıń ÕVIII hám ÕIÕ ásirdågi 
tàriyõıy ómirin kórkåmlik pånån sáwlålåndirådi. 

---

105
Àvtîrdıń «Màmàn biy ápsànàsı» rîmànınıń màzmunındà ÕVIII 
ásirdågi qàràqàlpàq õàlqınıń márt bàtırı Màmàn biydiń háråkåti tiykàrǵı 
orındı tutàdı. 
Rîmàndà jàzıwshı tàriyõıy tulǵà Màmàn biydiń obràzın jàràtıwǵà 
úlkån dıqqàt àwdàrǵàn. Onıń jàslàyınàn kishi påyil, shàqqàn hám ziyråk 
bîlıp ósiwinå ákåsi Oràzàn bàtır månån onıń zàmànlàslàrı hám qàtàr 
júrgån àdàmlàr kóp tásir jàsàydı.
Àvtîrdıń «Î dúnyàdàǵı àtàmà õàtlàr» (1992) shıǵàrmàsı õàlqımız 
bàsınà dónip turǵàn ekîlîgiyàlıq àpàtshılıqtıń àldın àlıw hám onnàn 
qutılıw idåyàsınà àrnàlàdı. Usındày dúnyàlıq mashqalalàrdı súwråtlåwdå 
jàzıwshı o dúnyàdàǵı àtàsınà, yàǵnıy, káràmàtlı bàbàlàrınà bılàyınshà 
múrájáát etådi hám olàr månån ruwõıy sáwbåtlåsådi: «Kåshir, àtà, såniń 
månån eń bîlmàsà õàt àrqàlı tillåspåsåm, hár qıylı oylàrdàn bàsım 
jàrılıp kåtiwi sózsiz. Ózimniń hám õàlqımnıń bàsınà túskån ekîlîgiyà 
àpàtınàn bàsımnıń ishi ot háwirli dártlårgå tîlıp turıptı. Erkå àqlıǵım, 
ruwõımdı tınısh qîy. Tirilårdiń másålåsin tirilår shåshådi ǵîy—dårsåń 
bálkim, tirilårgå tàlày-tàlày àyttım, háttå pútkil álåmgå esitilåtuǵın 
biyik minbårlårdån då àyttım. Házir bàrlıq tirilår tåk tirilår sıpàtındà 
qıymıldàp, óz àrà shàwqımlàsqànı bîlmàsà, bári gåråń! Sån oǵırı 
måhirli insàn ediń, bálkim birinshi àqlıǵıńnıń zàrın esitip o dúnyàdàǵı 
àdàmlàrdı oyàtàrsàń».
Usılàyınshà kitàptıń kîmpîziciyàlıq qurılısı hám syujåti qàràqàlpàqlàr 
hám olàrdıń mákàn jàylàrı, Àràl hám Ámiw hàqqındà ilimiy jàńàlıqlàr 
månån birgå elå håsh kim oqımàǵàn, esitpågån qızıqlı ápsànàlàrdàn, 
jánå då ekîlîgiyàlıq àpàtshılıq såbåpli àwırıwǵà shàtılǵàn mıńlàǵàn nàw-
qàslàrdıń biriniń mînîlîglàrınàn turàdı. Shıǵàrmànıń syujåtindå pày-
dàlànılǵàn bày màtåriàllàrdàn qàràqàlpàq õàlqınıń ótmishi hám búgini, 
kålåshåginå tiyisli bîlǵàn áhmiyåtli máselelerdiń båti àshılıp bàràdı. 
Kitàptàǵı hárbir epizîdtàn, diàlîg hám mînîlîglàrdàn el qàyǵısınà 
qàbırǵàsı qàyısıp hásiråt shåkkån àdàmlàrdıń qàytàlànbàs îbràzlàrı månån 
ruwõıy kålbåtin kóz àldımızǵà jànlı elåslåtåmiz.