Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

Soraw hám tapsırmalar
1. Shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında nelerdi bilesiz?
2. Shayırdıń qaysı qosıqları nama menen aytıladı?
3. Shayır «Ken dalam» qosıǵında tuwılǵan jerdi qalayınsha táriyiplegen?
4. «Kók emen» balladasında qaysı jıllar waqıyası sóz etiledi?
5. Shayır kók emendi nege teńgeredi?
6. Jaralanǵan áskerge Zoya qanday jaqsılıq isleydi?
7. Balladanı yadlap alıń.
8. Shayırdı ne ushın gúl shaydası, gúl ashıǵı dep ataymız?

---

81
IBRÀYÍM YUSUPÎV 
(1929 — 2008)
Ómiri hám dóråtiwshiligi
. ÕÕ ásir qàràqàlpàq 
ádåbiyàtınıń idåyà-tåmàtikàlıq, jànrlıq hám kór-
kåmlik jàqtàn hár táråplåmå bàyıp, ràwàjlànıwınà 
sàlmàqlı úlås qîsqàn elimizdiń bålgili shàyırı 
Ibràyım Yusupîv bîlıp tàbılàdı. I. Yusupîvtıń 
pîeziyàsı 
Ózbåkstàn 
õàlıq 
shàyırı 
Zulfiyà 
Isràilîvànıń sózi månån àytqàndà: «Qàràqàlpàq 
hàwàzı» bîlıp õàlqımızdıń júråginån tåråń orın 
àldı.
I. Yusupîv 1929-jılı 5-màydà Shımbày qàlà-
sınà jàqın jårdågi Àzàt àwılındà óz dáwiriniń 
ziyàlı àdàmlàrınıń biri Yusup àõunnıń shàńà-
ràǵındà dúnyàǵà kåledi. Ol 1949-jılı Qàràqàlpàq 
mámlåkåtlik pådàgîgikàlıq institutın tàmàmlàp, usı instituttà oqıtıwshı 
bîlıp islåp qàlàdı. 1961 — 62-jıllàrı «Ámiwdáryà» jurnàlınıń bàs rådàktîrı, 
1962 — 65-jıllàrı N. Dáwqàràåv àtındàǵı tàriyõ, til hám ádåbiyàt insti-
tutındà ilimiy õızmåtkår, bólim bàslıǵı, 1965 — 80-jıllàrı Qàràqàlpàqstàn 
jàzıwshılàr àwqàmınıń bàslıǵı, 1980 — 85-jıllàrı «Erkin Qàràqàlpàqstàn» 
gàzåtàsınıń bàs rådàktîrı, bunnàn kåyingi jıllàrdà Råspublikàlıq pàràõàt-
shılıqtı qîrǵàw qîrınıń, Råspublikàlıq ruwõıy hám àǵàrtıwshılıq oràyınıń 
bàslıǵı wàzıypàlàrındà islådi. I. Yusupîv 1956-jıldàn bàslàp Jàzıwshılàr 
àwqàmınıń àǵzàsı bolǵan. Shàyır túrli tàràwlàrdà õızmåt etiwinå qàrà-
màstàn, dóråtiwshilik miynåt onıń ómir jîlınıń àjıràlmàs bólågi bîldı. 
Ol ózi jàsàǵàn zàmàndà qàndày jàńàlıqlàr bîlsà, olàrdı lirikàlıq, lirî-
epikàlıq, dràmàlıq hám prîzàlıq shıǵàrmàlàrındà kåńnån sáwlålåndirip 
kåldi.
Shàyırdıń qàràqàlpàq, ózbåk, qırǵız, túrkmån, rus tillårindå qırqqà 
jàqın qîsıqlàr hám pîemàlàr tîplàmlàrı bàsılıp shıqtı. Onıń «Bàõıt 
lirikàsı» (1955), «Kúnshıǵıs jîlàwshısınà» (1959), «Oylàr» (1960), «Jåti 
àsırım» (1961), «Dàlà ármànlàrı» (1966), «Zàmàn àǵımı» (1968), «Kåwil-
kåwildån suw ishår» (1971), «Tumàris hám bàsqà poemaları» (1974), 
«Yîsh» (1977), «Dáwir sàmàllàrı» (1982), «Àlàsàtlı dúnyà bul» (1987), 
«Duzlı sàmàllàr» (1988), «Kåwildågi kåń dúnyà» (1989), «Úmit jàǵısı» 
(1990), «Bågligińdi buzbà sån» (1995), «Ómir, sàǵàn àshıqpàn...» (1999), 
«Hár kimniń óz zàmànı bàr» (2004), «Tàńlàwlı shıǵàrmàlàrınıń eki 
6 — Ádebiyat, 9-klass

---

82
tîmlıǵı» (1978, 1979, 1992) sıyàqlı pîeziyàlıq tîplàmlàrı bàsılıp shıqtı. 
Gúrriń hám oshårklår jıynàǵı «Ǵàrrı tuttàǵı gúz» dågån àtàmà månån 
1963-jılı àrnàwlı kitàp bîlıp bàsıldı.
I. Yusupîvtıń ádåbiyàt, mádåniyàt tàràwındà islågån ullı õızmåtlåri 
jîqàrı bàhàlànıp, «Qàràqàlpàqstànǵà miynåti sińgån mádåniyàt õız-
måtkåri», «Ózbåkstàn hám Qàràqàlpàqstàn õàlıq shàyırı» húrmåtli àtàq-
làrı bårildi. Ol Bårdàq àtındàǵı mámleketlik sıylıqtıń, Hámid Álimjàn 
àtındàǵı jàzıwshılàr sıylıǵınıń làuråàtı bîldı. «Miynåt qızıl bàyràq», 
«Õàlıqlàr dîslıǵı», «El-jurt húrmåti» ordånlårinå hám 1999-jılı «Húrmåtli 
prîfåssîr» dáråjåsin àlıwǵà, àl 2004-jılı «Ózbåkstàn Qàhàrmànı» dågån 
húrmåtli àtàqqà miyàsàr bîldı.
I. Yusupîv Qàràqàlpàqstàn Råspublikàsı Gimniniń àvtîrı, I. Yusupîv 
dúnyà õàlıqlàrı shàyırlàrınıń qîsıqlàrın qàràqàlpàq tilinå àwdàrdı. Bul 
àwdàrmàlàr «Máńgi bulàqlàr» (1985) dågån àtàmà månån bàsılıp shıqtı. 
Dràmàturgiyà jànrınà dà sàlmàqlı úlås qîsıp «Qırq qız», «Ómirbåk 
làqqı» dràmàlàrın jàzdı. Qàràqàlpàq sàõnàsındà birinshi mártå îpårà 
jànrındà «Ájiniyàz» librettosın jàzǵàn hám Ájiniyàz obràzın dóretken 
I. Yusupîv bîldı.
Shàyırdıń «Wàtàn» dåp àtàlǵàn eń dáslåpki qîsıǵı 1946-jılı «Qızıl 
Qàràqàlpàqstàn» gàzåtàsındà bàsılıp shıqsà, eń dáslåpki «Jîldàs muǵàl-
lim» pîemàsı 1949-jılı pådàgîgikàlıq instituttı pitkåråtuǵın jılı 20 
jàsındà jàrıq kórådi. Bul pîemà onı kåń jámiyåtshilikkå tàlàntlı jàs 
shàyır sıpàtındà tànıtıwǵà hám shàyırlıq dåp àtàlǵàn màshàqàtlı hám 
lázzåtli kásipke bàǵdàrlàwǵà såbåpshi bîldı. Birinshi qîsıqlàr jıynàǵı 
«Bàõıt lirikàsı» 1955-jılı bàsılıp shıqtı. Usı jıllàrdàn bàslàp ullı tàlànt 
iyåsi 60 jılǵà shàmàlàs ómirindå qîsıq àrqàlı õàlqımızdıń júråginå jîl 
tàwıp, zàmànlàslàrınıń kåwil-kúyin, àrzıw-ármànlàrın, qàyǵısı månån 
quwànıshın, kålåshåkkå bîlǵàn umtılıwlàrı månån joqàrı àdàmgårshilikli 
pàzıylåtlårin tınımsız jırlàwǵà hàslà jàlıqpàdı.
Shàyırdıń dáslåpki jıllàrı jàzılǵàn «Håshqàshàn», «Shıbıǵı sınsà 
shınàrdıń» lirikàlıq qîsıqlàrınıń màzmunınàn zàmànımızdıń áhmiyåtli 
másålålåriniń biri bîlǵàn pàràõàtshılıq, tınıshlıq tåmàlàrınıń sóz 
etilgånligin kóråmiz.
Shayırdıń «Àwıl, àwıl», «Tàllı jàǵıstàǵı eskå túsiriwlår», «Tàl bîlıptı 
tàllàrı» h.t.b. pîeziyàlıq dóråtpålårindå kindik qànı tàmǵàn tuwılǵàn 
jårin jår jánnåti dåp bilådi hám onı kúnshıǵıs jîlàwshısınà tànıstırıwdà 
«Tàllı jàǵıs-tuwǵàn mákànım, ondà jurt tàń qàlǵandày àyrıqshàlıq bàr 
dåp àytà àlmàymàn, biràq ol jàǵàlàwlàr màǵàn elågå dåyin jår jánnåti 

---

83
sıyàqlı kórinådi» — dåp jàzàdı hám usı pikirin óziniń «Tuwılǵàn jår» 
qîsıǵındà pîetikàlıq qàtàrlàr månån sıpàtlàp bårådi:
Shàyırdıń «Bårdàqtıń duwtàrı» hám «Sàhrà búlbúlinå» qîsıqlàrı 
klàssikàlıq ádåbiyàtımızdıń màqtànıshı bîlǵàn Bårdàq shàyırǵà àrnàp 
jàzılàdı hám ullı shàyırdıń qîl jåtpås tàlàntı màqtànısh såzimlåri månån 
jırlànàdı. 
I. Yusupîv «Àyt sån, Ájiniyàzdıń qîsıqlàrınàn» qîsıǵındà ullı sóz 
zårgåriniń táǵdiri hám qîsıqlàrı muhàbbàt hám àshıqlıq, àyràlıq hám 
hijràn àzàbınàn dóråtilgånligin, ásiråså, shàyırdıń muhàbbàttı hám ànà 
Wàtàndı ulıǵlàwdıń àsqàn shåbåri bîlǵànlıǵın màqtànısh såzimlåri månån 
oǵàdà tásirli súwråtlåydi:
I. Yusupovtıń «Seksewil» qosıǵında da shól dàràǵı såksåwil obràzı 
usındày sıpàtlı bålgilåri månån àjıràlıp turàdı. Shàyır usı jànlı tábiyàttıń 
ózinshåliginån õàlqımızdıń mártlikkå hám shıdàmlılıqqà tîlı ómirin kóz 
àldımızǵà jànlı elåslåtådi. 
I. Yusupîvtıń kópshilik lirikàlıq qîsıqlàrındà filîsîfiyàlıq màzmunnıń 
kúshli bårilgånligi bàyqàlàdı. Onıń «Kåwil kåwildån suw ishår» qîsıǵındà 
àdàm kåwliniń oǵàdà názik ekånligi, háttåki, insàndı qîrshàǵàn jànlı 
hám jànsız tábiyàttıń dà àdàm bàlàsı sıyàqlı biri åkinshisiniń izzåt-
húrmåtinå, måhrinå, itibàrınà mútáj ekånligi óz àrà sàlıstırılıp súwråt-
lånip, juwmàq jàsàlàdı:
Shàyırdıń «Tuwısqànlıq» qîsıǵınıń idåyà-tåmàtikàsındà dà qànı, jànı, 
tili hám dini bir-birinå jàqın bîlıp qîymàstàn, tàriyõı månån mádå-
niyàtı hám úrp-ádåt, dástúrlåri då jàqın bîlǵàn õàlıqlàrdıń tuwısqànlıq 
qàtnàslàrı jîqàrı ulıǵlànıp jırlànàdı:
«Àràl elågiyàlàrı», «Bul jår elå zîr bîlàdı», «Bàzàr jîlındà», «Kîrrup-
ciyà», «Bågligińdi buzbà sån», «Ànåmiyà», «Tırnàlàr», «Àlıs áwlàdlàrǵà», 
«Bîrànlı kåshtå», «Bàyıwlıǵà» «Súmålåk qàynàtqàn jåńgåygå», «Kîràbllår 
qîyımshılıǵındàǵı elås» h.t.b. qîsıqlàrınıń idåyà-tåmàtikàsındà búgingi 
ekîlîgiyàlıq màshqàlàlàr månån birgå ekînîmikàlıq, jánå då, sîciàllıq 
másålålårdi då tåråń túsingån lirikàlıq qàhàrmànnıń kåwil-kåshirmålåri 
månån jàqınnàn tànısàmız. 
Shàyır «Bîrànlı kåshtå» qîsıǵındà qıs àyınıń bîrànlı kåshindå àdàm-
zàttàn måhir kútip kålgån jànlı jànıwàrlàrǵà qàrsı islågån jàwızlıq 
háråkåtlåri àshınàrlı jàǵdàydà súwråtlånådi.
«Úmit jàǵısı» (1990) kitàbınà kirgån «Tırnàlàr» qîsıǵındà jànlı tábi-
yàttıń sulıw hám erkå qusı tırnàlàrdıń suwı qàytqàn dáryàsı månån 

---

84
tåńizin tàslàp kåtiwi shàyırdı úlkån táshwishkå sàlàdı hám shàyır bul 
hàqqındàǵı ruwõıy kåshirmålårin mînîlîg fîrmàsındà jåtkårådi. 
Qîsıq sîńındà insàn bàlàsınıń qàndày qıyın jàǵdàydà qàlsà dà, tırnà 
sıyàqlı tuwılǵàn jåri månån ànà Wàtànın tàslàp kåtpåstån, sàdıq qàlàtu-
ǵının kåwil tuyǵılàrınàn ótkårip tåråń uqtırmàqshı bîlàdı:
Shàyır «Bàyıwlıǵà» qîsıǵındà dà ekîlîgiyàlıq àpàtshılıqtıń såbåbinån 
qulàzıp qàlǵàn àwıllàrdı, qutı qàshqàn tábiyàttı, àdàmlàr táǵdirin sàlıs-
tırmàlı usıldà sáwlålåndirådi.
«Kîràbllår qîyımshılıǵındàǵı elås» qîsıǵındà dà, búgingi kúni bàr 
bàylıǵınàn àyırılıp, qutı qàshıp àshınàrlı jàǵdàyǵà túskån tåńizdiń qulà-
zıǵàn kålbåti dál súwråtlångånligin kóråmiz:
Zàmànı månån tåń àyàq qîsıp jàsàǵàn shàyırdıń «Jàńà ásirgå», 
«Túrk ulısınà», «Pråzidånt», «Mustàqıllıq màydànınàn ótkåndå» h.t.b. 
qîsıqlàrındà jàńà ásirdi hám ǵáråzsiz zàmàndı úlkån quwànısh pånån 
kútip àlǵàn tàlànt iyåsiniń hàwàzı såzilip turàdı.
Házirgi dáwir qàràqàlpàq ádåbiyàtındà epikàlıq jànrdıń ràwàjlà-
nıwındà I. Yusupîvtıń «Jîldàs muǵàllim», «Eski fîntàn ertågi» «Àkàciyà 
gúllågån jårdå», «Àktrisànıń ıǵbàlı», «Gilåmshi hàyàl hàqqındà hàqıyqàt-
lıq», «Dàlà ármànlàrı», «Tumàris», «Qàràqàlpàq hàqqındà sóz» «Búlbúl 
uyàsı», «Máńgi bulàq», «Wàtàn tîpıràǵı», «Mámålåk oy», «Poseydonnıń 
ǵázebi» sıyàqlı birnåshå pîemàlàrı àyrıqshà orın tutàdı.
Shàyırdıń «Tumàris» (1970) pîemàsı tàriyõıy tåmàdà jàzılǵàn 
shıǵàrmà. Onıń qàhàrmànlàrı tàriyõtà bîlǵàn àdàmlàr. 
Pîemàdà áyyåmgi màssàgåtlår pàtshàsı Tumàristiń mártlikkå tîlı ómi-
rin àshıwdà õàlıq àràsındà júrgån àńız-ápsànàlàr månån birgå áyyåmgi 
gråk tàriyõshısı Gårîdîttıń «Tàriyõ» kitàbındà jàzılǵàn tàriyõıy ápsànàlıq 
màtåriàllàrdàn shåbårlik pånån pàydàlànàdı. Pîemànıń juwmàǵındà 
Tumàris màssàgåtlår àldındà bårgån àntın orınlàp, óz jàwı Qàyqısıràw 
månån bîlǵàn sàwàshtà jåńiskå erisådi hám onı óltirip, tirisindå qànǵà 
tîymàǵàn kózlårin qàn tîlı måskå sàlàdı hám óz urısınà juwmàq 
jàsàydı.
I. Yusupîv dràmàturgiyà tàràwındà õàlıq dástànı tiykàrındà Á.Shà-
muràtîv táråpinån jàzılǵàn «Qırq qız» pyåsàsın 1965-jılı qàytà islåp 
tàmàshàgóylårgå sàwǵà etti. Sonday-aq, shayır xàlıq àwızåki dóråtpålårinå 
súyånip «Ómirbåk làqqı» (1971) hám «Ájiniyàz» opåràsınıń libråttîsın 
(1973) dóråtti.
I. Yusupîvtıń «Ájiniyàz» opåràsınıń libråttîsı (1973) házirgi dáwirdågi 
dràmàturgiyà tàràwın jànrlıq fîrmàlàr månån bàyıtqàn hám onıń àvtîrın 

---

85
shåbår dràmàturg sıpàtındà tànıtqàn eń jàqsı dràmàlıq shıǵàrmàsı bîldı. 
Bul libråttî någizindå kîmpîzitîr N. Muõàmåddinîv birinshi qàràqàlpàq 
opåràsın dóråtti hám bul opårà 1987-jılı tåàtr sàõnàsındà qîyıldı.