Deb xom ashyo, material, yoqilgʻi, energiya va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yoki aholiga xizmat koʻrsatuvchi

amlakatimizda 2015-2019-yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi qabul qilindi

Bugun O‘zbekistonni iqtisodiyoti eng ilg‘or texnologiyalar asosida jadal rivojlanib borayotgan davlat sifatida butun dunyo yaxshi biladi. Mamlakatimizning ulkan ilmiy-texnik va ishlab chiqarish salohiyati tobora yuksalib borayotir.

Mamlakatimizda har yili iqtisodiyot, ijtimoiy soha, infratuzilma va transport-kommunikatsiya tizimlarini yanada rivojlantirishga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli investitsiyaviy loyihalar amalga oshirilmoqda. Buning samarasida yangi ish o‘rinlari yaratilib, aholi daromadi ko‘paymoqda. Uzoq muddatli taraqqiyot strategiyasining hayotga izchil tatbiq etilayotgani O‘zbekistonga dunyoning kam sonli davlatlari qatorida yalpi ichki mahsulot, sanoat ishlab chiqarishining yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash imkonini bermoqda. 

Jumladan, 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga ko‘ra, yalpi ichki mahsulot 8,1 foiz, sanoat ishlab chiqarish hajmi 8,3 foiz, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi 6,9 foiz, kapital qurilish 10,9 foiz, chakana savdo aylanmasi hajmi 14,3 foizga o‘sdi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qariyb 70 foizini yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan tayyor tovarlar tashkil etdi. 

Prezidentimizning 2015-yil 4-martdagi «2015-2019-yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida»gi farmoni mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ishlab chiqarishni yangilash va innovatsiya texnologiyalarini joriy etish bo‘yicha uzluksiz jarayonning mantiqiy davomi bo‘ldi.

Dastur tarkibiy o‘zgarishlarni izchil ta’minlash, ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, barqaror iqtisodiy o‘sish lokomotivlari bo‘lishga qodir yuqori texnologiyali sanoat tarmoqlarini yanada rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning energiya sarfi, moddiy va mehnat xarajatlarini kamaytirish bo‘yicha mavjud zaxiralardan yanada to‘liq foydalanish, shuningdek, jahon bozorida talab barqaror bo‘lgan raqobatbardosh tayyor tovarlar va yarim fabrikatlar ishlab chiqarishni kengaytirish, buning uchun xorijiy investitsiyalarni, jumladan, yetakchi xorijiy kompaniyalar bilan birgalikda qo‘shma korxonalar tashkil etish orqali faol jalb qilish maqsadida qabul qilindi. 

Xususan, ushbu farmonga muvofiq, resurs tejaydigan bug‘-gaz qurilmasi va quyosh energiyasidan foydalanish bo‘yicha sinab ko‘rilgan zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish asosida elektr energetika sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan ishlab chiqarish quvvatlarini izchil modernizatsiya qilish va yangilarini tashkil etish ko‘zda tutilmoqda. 

Neft-gaz va neft-kimyo sanoatida tabiiy gaz va gaz kondensatini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish va turini kengaytirish rejalashtirilmoqda. Kimyo sanoatida ishlab chiqarish va eksportni murakkab mineral o‘g‘itlar, polimerlar, sintetik kauchuk, metanol va keng turdagi maishiy-kimyo tovarlari ishlab chiqarish bo‘yicha zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali diversifikatsiya qilish ko‘zda tutilgan. 

Umuman, geologiya, yoqilg‘i-energetika kompleksi, kimyo, neft-kimyo va metallurgiya sanoatida ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash bo‘yicha 124 investitsiya loyihasi, shuningdek, xorijiy sarmoyadorlarni jalb etgan holda 48 istiqbolli investitsiya loyihasini amalga oshirish rejalashtirilmoqda. 

Masalan, «O‘zbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasi Buxoro neftni qayta ishlash zavodi quvvatlarini modernizatsiya va rekonstruksiya qilish, «Muborak gazni qayta ishlash zavodi» unitar korxonasida gaz-kimyo majmuasini barpo etish, Ustyurt gaz-kimyo majmuasi xomashyo bazasida uglevodorodlar pirolizi ishlab chiqaradigan yangi zavod, O‘zbekiston-Xitoy gaz quvurining to‘rtinchi tarmog‘ini qurish, «O‘zbekkimyomash» zavodining yirik va og‘ir neft-gaz-kimyo uskunalari ishlab chiqaradigan quvvatlarini kengaytirish (2-bosqich), plastik mahsulotlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, geologiya-qidiruv ishlari uchun yuqori texnologiyali uskunalar xarid qilish va boshqa loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilayotir. 

Kimyo sanoatida «Samarqandkimyo» aksiyadorlik jamiyatida murakkab mineral o‘g‘itlar (NPK) va kaliy sulfati, «Navoiy azot» aksiyadorlik jamiyatida polivinilxlorid va metanol, «Angren» maxsus industrial zonasida avtomobil va qishloq xo‘jaligi texnikasi shinalari, konveyyer lentalari hamda boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish ko‘zda tutilgan. 

«O‘zbekenergo» davlat aksiyadorlik kompaniyasi Dastur doirasida Navoiy issiqlik elektr stansiyasini 450 MVt quvvatga ega ikkinchi bug‘-gaz qurilmasini qurish orqali kengaytirish, Quyi-Bo‘zsuv GESi kaskadi, Farhod GESi va «Toshkent GES» kaskadi unitar korxonasini modernizatsiya qilishni boshlaydi. «O‘zbekko‘mir» aksiyadorlik jamiyatida Apartak konini qurish va moliyaviy hisobga olish va hisobdorlik, xodimlar, tezkor hamda ishlab chiqarish-texnologik faoliyatni boshqarishni komputerlashtirish bo‘yicha integratsiyalashtirilgan kompleks tizimni joriy etish ko‘zda tutilmoqda. 

Olmaliq va Navoiy kon-metallurgiya kombinatlari ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash bo‘yicha 41 loyihani amalga oshirishni rejalashtirmoqda. Sulfat kislota ishlab chiqarish zavodi qurish, Muruntov kareriga ishlov berish (5-navbati), qo‘shimcha ishlab chiqarish obyektlarini modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, Jizzax viloyatidagi sement zavodini kengaytirish, Sherobod tumanida sement zavodi qurish, mis simi ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va boshqa loyihalar shular jumlasidandir.

Davlatimiz rahbarining ushbu farmoniga muvofiq, mashinasozlik, avtomobil va elektr texnika sanoati, mahsulotlarni standartlashtirish sohasida ham keng ko‘lamli o‘zgarishlar belgilangan. Mazkur sohalarda jami 77 loyihani, shu jumladan, xorijiy investitsiyalarni jalb etish orqali amalga oshirish rejalashtirilgan. Buning natijasida 2019-yilda texnologik yetakchi korxonalar bilan hamkorlikda import o‘rnini bosadigan qishloq xo‘jaligi texnikasi, yuk avtomobillari hamda butlovchi qismlar ishlab chiqarish bo‘yicha yangi quvvatlar tashkil etish va faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni kengaytirish ko‘zda tutilgan. 

Chunonchi, «O‘zavtosanoat» aksiyadorlik kompaniyasi tizimidagi «JV MAN AUTO Uzbekistan» va «UZAUTOTRAILER» qo‘shma korxonalarida yuk avtotransporti vositalari kabinasi ishlab chiqarishni o‘zlashtirish hamda ehtiyot qismlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, Jizzax akkumulyator zavodini texnologik modernizatsiya qilish, «Gentra», «Spark», «Cobalt», «T250» avtombillari uchun alyuminiy va plastmassa detallar, tormoz tizimi elementlari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish rejalashtirilmoqda.

«O‘zagrosanoatmashxolding» xolding kompaniyasi Toshkent va Chirchiq qishloq xo‘jaligi texnikasi zavodlarini modernizatsiya qilish va texnologik qayta jihozlash orqali «Klass», «Lemken» va boshqa yetakchi texnologik korxonalar bilan hamkorlikda zamonaviy traktorlar, don, yem-xashak o‘rish va paxta terish mashinalari ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, temir buyumlar, transmissiya va reduktorlarga mexanik hamda termik ishlov berish quvvatlarini tashkil etishni rejalashtirmoqda. 

Shuni ta’kidlash kerakki, 2019-yilga kelib elektr texnika uskunalari tayyorlash bo‘yicha yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirish va o‘zlashtirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari uchun uskuna va ehtiyot qismlar, keng turdagi ekologik toza qurilish materiallari ishlab chiqarish bo‘yicha yangi korxonalar tashkil etish kutilmoqda. 

Xususan, «O‘zeltexsanoat» aksiyadorlik kompaniyasi «Andijonkabel» aksiyadorlik jamiyatida Yevropa texnologiyalari asosida avtomobil simlari ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, Motor zavodi maydonlarida integral mikrosxemalar, kam quvvatli fotoelektr stansiyalari, turli quvvatli elektr dvigatellar va maishiy elektr texnika vositalari uchun kompressorlar ishlab chiqarishni tashkil etish, muzlatgich, maishiy gaz va kombinatsiyalangan plitalar ishlab chiqarishni kengaytirish, maishiy elektr va elektr texnika mahsulotlari ishlab chiqarish, marketing va logistika klasterini tashkil qilishni rejalashtirmoqda. Umuman olganda, kompaniya tomonidan umumiy qiymati 268,5 million dollarlik 39 yangi investitsiya loyihasini amalga oshirish mo‘ljallanmoqda. 

«O‘zqurilishmateriallari» aksiyadorlik kompaniyasi, xususan, xorij investitsiyalarini jalb etgan holda 11 loyihani amalga oshirishni rejalashtirgan. «Qizilqumsement» aksiyadorlik jamiyatida uzluksiz bazalt tolasi va armatura ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, ohak va temir-beton plitalar, «Uz Ouna» mas’uliyati cheklangan jamiyatida yirik o‘lchamli oyna ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, Qoraqalpog‘iston Respublikasida sement zavodi qurish, Jizzax viloyatida sement asosida pardozlash materiallari ishlab chiqarishni tashkil qilish ana shunday yirik loyihalar sirasidan. 

Shuningdek, Dasturda mahalliy xomashyoni chuqur qayta ishlash asosida ichki va jahon bozorida xaridorgir bo‘lgan raqobatbardosh tayyor mahsulotlar hamda yarim fabrikatlar, jumladan, bo‘yalgan ip, mato, ishlov berilgan teri, trikotaj, tikuvchilik, poyabzal va attorlik-charm buyumlari ishlab chiqarish hisobidan to‘qimachilik hamda charm-poyabzal sanoati tuzilmasini yanada yaxshilash ham ko‘zda tutilgan. 

Shunga muvofiq, «O‘zbekengilsanoat» davlat aksiyadorlik kompaniyasi chet ellik yetakchi sheriklar bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, yangilarini tashkil etish bo‘yicha 58 loyiha, shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb etgan holda, 21 istiqbolli loyihani amalga oshirishni rejalashtirmoqda. Ellikqal’a va Qo‘ng‘irot paxta zavodlari, Buxoro viloyatining G‘ijduvon, Jondor va Romitan tumanlarida qurilishi yakunlanmagan obyektlar negizida to‘qimachilik komplekslari, «Indorama Qo‘qon tekstil» xorijiy korxonasining to‘rtinchi bosqichini tashkil etish va boshqalar shular jumlasidandir.

Bundan tashqari, «O‘zbekcharmpoyabzali» uyushmasi tashqi bozorda talab yuqori bo‘lgan charm va zamonaviy poyabzal mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha 61 investitsiya loyihasini amalga oshiradi. 

Farmon doirasida Oziq-ovqat sanoati korxonalari uyushmasi tomonidan zamonaviy sublimitlash, muzlatish va vakuumli qadoqlash texnologiyalari asosida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash hamda qayta ishlashga qaratilgan qiymati 410 million dollarlik 304 loyihani hayotga tatbiq etish rejalashtirilgan. 

Jumladan, Surxondaryo viloyatidagi «Fayzi Ramz» fermer xo‘jaligida meva-sabzavotni qayta ishlash (sublimatsion quritish), «Jizzax» maxsus industrial zonasi hududida tez tayyorlanadigan mahsulotlar, Samarqand viloyatidagi «Siyob saxovati» xorijiy korxonasi mas’uliyati cheklangan jamiyatida go‘shtni qayta ishlash, Toshkent viloyatidagi «Euro Food Trade» korxonasida baliq konservalari ishlab chiqarish va qo‘ziqorinni chuqur qayta ishlash yo‘lga qo‘yiladi, shuningdek, faoliyat yuritmayotgan oziq-ovqat sanoati korxonalari modernizatsiya qilinadi (165 loyiha).

Prezidentimiz farmonida jahondagi yetakchi kompaniyalarning litsenziya va patentlari asosida farmatsevtika sanoati mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi va turini kengaytirish, mahalliy ishlanmalar hamda xomashyo asosida tibbiyot preparatlari ishlab chiqarishni ko‘paytirish rejalashtirilgan. 

Shu munosabat bilan «O‘zfarmsanoat» davlat aksiyadorlik konserni 22 investitsiya loyihasini amalga oshirishni rejalashtirmoqda. «Pharm Product» mas’uliyati cheklangan jamiyatida bir marta ishlatiladigan tibbiyot buyumlari uchun metall ninalar, ineksiya eritmalari, quritilgan holda qadoqlangan dori vositalari, tabletkalar, kapsula va sashe-paketchalar uchun bo‘sh ampulalar, kanal naychalar, «Soft inter medical» mas’uliyati cheklangan jamiyatida infuziya eritmalari, «Radiks» xususiy ilmiy-ishlab chiqarish korxonasida plazma o‘rnini bosadigan eritmalar, dori vositalari ishlab chiqarish uchun o‘simlik substansiyalari va boshqa dori vositalari ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish shular jumlasidandir.

Shu bilan birga, Dastur doirasida zamonaviy texnologik talablarga javob bermaydigan eskirgan uskunalar va quvvatlarni foydalanishdan chiqarish va ularni zamonaviy hamda samarali ishlaydiganlari bilan almashtirishga qaratilgan qariyb 300 loyihani amalga oshirish ko‘zda tutilgan (Farg‘ona issiqlik elektr markazi va Navoiy issiqlik elektr stansiyasidagi energobloklar, «Navoiy azot» aksiyadorlik jamiyatida ammiak va kuchsiz azot kislotasi ishlab chiqarish quvvatlari, «Ammofos Maksam» aksiyadorlik jamiyatida sulfat kislota ishlab chiqarish korxonasi, Toshkent va Chirchiq qishloq xo‘jaligi texnikasi zavodlarining ishlab chiqarish quvvatlari va boshqalar).

Davlatimiz rahbarining farmonida 2015-2019-yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar dasturiga kiritilgan investitsiya loyihalarini hayotga tatbiq etish doirasida qiymati 30 million AQSh dollaridan ziyod va chet ellik investor ulushi kamida 50 foiz bo‘lgan loyihalar bo‘yicha ishlab chiqarish maydoni tashqarisida muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlarini yo‘lga qo‘yish byudjet mablag‘lari hamda ichki moliyalashtirish manbalari hisobidan amalga oshirilishi belgilab qo‘yilgan. 

Muxtasar aytganda, Prezidentimizning 2015-yil 4-martdagi «2015-2019-yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida»gi farmonida ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash bo‘yicha umumiy qiymati 40 milliard 809 million dollarlik 846 investitsiya loyihasini amalga oshirish ko‘zda tutilgan.

2015-2019-yillarda amalga oshiriladigan qiymati 19 milliard 640 million dollarlik 711 yangi loyihaning sarmoyadorlari va moliyalashtirish manbalari belgilab olingan. Qiymati 21 milliard 169 million dollarlik 135 istiqbolli loyihaga esa xorijiy investitsiyalar va kreditlar jalb qilinadi. 

Ushbu Dasturning hayotga tatbiq etilishi 2015-2019-yillarda yalpi ichki mahsulotni yiliga o‘rtacha kamida 8 foiz, jumladan, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishni 9 foiz, shu davr ichida ushbu ko‘rsatkichni 1,5 barobar oshirish imkonini beradi. Mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotida sanoat ulushi hozirgi 24 foizdan 2020-yilda 27 foizga yetadi. Mashinasozlik, neft-gaz, neft-kimyo, kimyo, to‘qimachilik va oziq-ovqat kabi yuqori texnologiyali tarmoqlarni yanada jadal rivojlantirish, sanoatda ularning ulushini 2014-yildagi 62 foiz o‘rniga 2020-yilda 67 foizga yetkazish kutilmoqda. Bu borada 100 ga yaqin yangi tovar guruhlari (qariyb 1000 xil mahsulot) ishlab chiqarish o‘zlashtiriladi va 2020-yilga borib mamlakatimiz sanoatining yillik ishlab chiqarish hamda eksport salohiyati tegishli ravishda 18 trillion so‘mga va 2 milliard dollarga oshiriladi.

O'zA

Jahon xo’jaligining shakllanishi jarayoni amalda kishilik jamiyatining jami tarixini o’z ichiga 
oladi. Chunki jahon xo’jaligi ishlab chiqarish kuchlarining ming yillar davomidagi 
evolyutsiyasining natijasidir. Shu nuqtai nazardan jahon xo’jaligi tarixiy kategoriyadir. Jahon 
xo’jaligining shakllanishi va rivojlanishi jarayonlarini o’ziga xos xususiyatlar bilan ifodalanuvchi 
ayrim bosqichlarga taqsimlash mumkin. Birinchi va eng uzoq davrni o’z ichiga olgan jahon 
xo’jaligi belgilari, xususiyatlari shakllana boshlagan bosqich buyuk geografik kashfiyotlar 
davrigacha davom etgan. Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida xalqaro savdo Evropa va 
Osiyodan keyin Er sharining boshqa regionlari va qitalarini ham qamrab oldi. Qitalar, regionlar 

 
48

o’rtasida mahsulotlarni ayirboshlash jahon bozorini vujudga keltirdi. Ushbu bozor transport, 
ayniqsa, dengiz transporti rivojlanishi munosabati bilan yana ham kengaydi. Chunki dengiz 
transporti barcha materiklarni birlashtirishga imkon berdi. Jahon xo’jaligi XX asr arafasida to’la-
to’kis shakllanib bo’ldi, hamda ushbu asrning birinchi chrmida uning rivojlanishi ayrim hududlarni 
qamrab olish hisobiga amalga oshdi. XX asrning ikkinchi Yarmida esa jahon xo’jaligining 
rivojlanishi asosan tarkibining takomillashtirilishini taminladi. 
Jahon xo’jaligi iqtisodiy kategoriyadir. Chunki uning to’g’risidagi tushuncha ijtimoiy mehnat 
taqsimoti tushunchasi, xo’jalik aloqalarining baynalminallashi hamda xalqaro iqtisodiy 
integratsiyalanishi bilan aloqadordir. 
Jahon xo’jaligi geografik kategoriyadir, chunki uni geografik nuqtai nazardan kam deganda uch 
daraja miqyosida tadqiq etish nazarda tutiladi: 1) jahon xo’jaligining umumiy geografiyasi;  
2) uning tarmoqlari geografiyasi; 3) yirik regionlar va subregionlar geografiyasi.  
Jahon xo’jaligining shakllanishi va rivojlanishida xalqaro geografik mehnat taqsimotining o’rni 
va ahamiyati beqiyosdir. Geografik mehnat taqsimoti – bu ijtimoiy mehnat taqsimotining hududiy 
shaklidir. Geografik mehnat taqsimoti miqyosiga ko’ra rayonlararo va xalqaro mehnat taqsimotiga 
bo’linadi. Geografik mehnat taqsimotining asosida tabiiy va sotsial-iqtisodiy omillar yotadi. 
Xalqaro geografik mehnat taqsimoti ayrim tarixiy davrlarda har xil ko’rsatkichlar va xususiyatlar 
bilan ifodalanadi. Geografik mehnat taqsimotining asosiy natijalari qatorida mehant 
unumdorligining o’sishi, iqtisodiy rayonlarning shakllanishi va ixtisoslashuvi alohida o’rin 
egallaydi. Geografik mehnat taqsimoti iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tushunchasidir. 
Xalqaro geografik mehnat taqsimoti jahon xo’jaligining harakatlantiruvchi kuchi va negizidir.  
U yoki bu mamlakat paxta, choy, bug’doy, arpa yoki sholi etishtirishi mumkin. Bu 
mamlakatlarda etishtiriladigan dehqonchilik ekinlarining xilma-xil ekanligini ko’rsatadi, lekin 
uning xalqaro geografik mehnat taqsimotida ishtirok etishini ifodalamaydi. Mamlakatlarning 
xalqaro geografik mehnat taqsimotida ishtirok etishini ular bir-biriga "ishlaganda", yani bir 
mamlakatning mahsuloti boshqa mamlakat tomonidan olingan taqdirda taminlash mumkin. Ushbu 
jarayonning tashqi ifodasini jahon savdosining rivojlanishi, eksport-import aloqalarining o’sishi 
ko’rsatadi.  
Xalqaro geografik mehnat taqsimoti tovarning bahosi u sotiladigan joyda ishlab chiqariladigan 
joydagiga nisbatan yuqori bo’lgan paytdagina amalga oshishi mumkin, bunda tovarni tashish uchun 
sarflangan transport harajatlari, tovarni ishlab chiqarish va sotish harajatlari o’rtasidagi tafovutni 
"eb tashlamasligi" shart, aks holda tovar sotuvchi kasod bo’ladi. Geografik mehnat taqsimoti – 
tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash bilan bog’liq bo’lgan kishilik jamiyati rivojlanishining 
natijasidir. 
Xalqaro geografik mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlarning malum turdagi mahsulotlar ishlab 
chiqarish va xizmat ko’rsatishiga hamda ular bilan keyinchalik ayirboshlashga ixtisoslashuvni 
anglatadi. 
Geografik mehnat taqsimotining eng muhim natijasi-bu xalqaro ixtisoslashuv tarmog’idir. 
Ayrim mamlakatlarning malum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga 
ixtisoslashuvi ushbularni o’zining ichki ehtiyojlaridan ortiqcha miqdorda ishlab chiqarishni taqozo 
etadi. Shuning oqibatida xalqaro ixtisoslashuv tarmoqlari, yani eksportbop mahsulotlar ishlab 
chiqaruvchi hamda mamlakatning halqaro geografik mehnat taqsimotidagi o’rnini aniqlab beruvchi 
tarmoqlar shakllanadi.  
Xalqaro ixtisoslashuv xalqaro miqyosda tovarlar va xizmatlar bilan ayirboshlash zaruriyatini 
keltirib chiqaradi. Ushbu ayirboshlash xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida, eksport-import 
hajmining o’sishida hamda tovar ishlab chiqarilgan joy bilan u istemol qilingan joy o’rtasida doimo 
malum miqdorda hududiy farqning mavjudligida o’z ifodasini topadi.  
AQSh va Yaponiya o’zlari ishlab chiqargan avtomobillarning yarmidan ortiq qismini eksport 
qiladi. Avtomobil sanoati shu mamlakatlarning xalqaro ixtisoslashgan tarmog’idir. Kanada don 
etishtirish bo’yicha dunyoda beshinchi-oltinchi o’rinlarni egallagani holda uni eksport qilishda 
AQShdan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. Donchilik Kanadaning xalqaro ixtisoslashgan 
tarmog’idir. 

 
49

Shunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmida keng miqyosda temir yo’llarining barpo qilinishi 
va dengiz transportining ildam suratlar bilan rivojlanishi quruqliklar va materiklarni bog’ladi hamda 
jahon savdosi va xo’jaligini shakllanishini taminladi. Lekin, jahon xo’jaligining rivojlanishida 
asosiy rolni XVIII-XIX asrlarda G’arbiy Evropa va AQShda barpo etilgan yirik mashinalashgan 
sanoat o’ynadi. Demak, jahon xo’jaligi XIX asr oxiri va XX asr boshida yirik mashinalashgan 
sanaot, transport va jahon bozorining taraqqiyoti natijasida vujudga keldi.  
Jahon xo’jaligi - bu bir-biri bilan butun jahon iqtisodiy munosabatlari orqali boqlangan 
dunyodagi barcha mamlakatlar milliy xo’jaliklarining majmuidir. 
Jahon xo’jaligining geografik "modeli" kundan-kunga murakkablashib bormoqda. XIX asrning 
oxirigacha barcha ko’rsatkichlari bo’yicha bir markaz – Evropa yaqqol ko’zga tashlanar edi. Undan 
keyin ikkinchi jahon markazi – AQSh vujudga keldi va etakchi rolni o’ynay boshladi. 
Ikkinchi jahon urushigacha bo’lgan davrda jahon xo’jaligining yangi markazlari – sobiq SSSR 
va Yaponiya vujudga keldi. Undan keyingi yillarda Xitoy va Hindiston, Kanada, Avstraliya va 
Braziliya, Janubi-G’arbiy Osiyoning neft qazib oluvchi mamlakatlari singari yangi iqtisodiy 
markazlar shakllana boshladi. So’nggi chorak asrda jahon xo’jaligida "To’rt Osiyo yo’lbarslari" – 
Koreya Respublikasi, Tayvand
2
, Gonkong
3
 va Singapur sahnaga chiqdi. Shu hududiy o’zgarishlar 
natijasida Osiyo-Tinch okeani mintaqasining jahon xo’jaligidagi salmog’i yana ham oshdi, 
ahamiyati kuchaydi. Jahon xo’jaligining hozirgi vaqtdagi geografik modeli ko’p markazli 
xususiyatga egadir. u bir markazlidan ikki markazliga (Evropa, AQSh), keyinchalik ko’p markazli 
xo’jalikka aylandi. Hozirgi vaqtda jahon xo’jaligi tarkibida o’nta eng muhim markazlarni ajratish 
mumkin. Shularning ichida Evropa va Shimoliy Amerika (AQSh, Kanada) eng katta iqtisodiy 
quvvatga ega. Birinchi markazga butun jahon miqyosida ishlab chiqarilgan yalpi milliy 
mahsulotning (YaMM) 32,5%i, ikkinchi markazga 27,7%i to’g’ri keladi. Undan keyingi o’rinlarni 
Yaponiya (15,3%), Xitoy,Janubi-Sharqiy Osiyo, Braziliya, Janubi-G’arbiy Osiyo (Fors ko’rfazi 
sohilidagi mamlakatlar), Rossiya, Avstraliya va Hindiston egallaydi.  
Dunyo xo’jalinining geografik modelini hosil qiluvchi yuqoridagi mintaqalar va mamlakatlar 
bilan bir navbatda boshqa yirik uyushmalarni ajratish mumkin. Shular qatorida "katta ettilik" 
mamlakatlarida dunyo hududining 15,5%i, aholisining 11,8%i jamlangani holda YaMMining 
salkam 2/3 qismi ishlab chiqariladi. Osiyo - Tinch okeani mintaqasiga YaMMning juda katta 
salmog’i (55%) to’g’ri kelmasa ham, uning avtomobillar, dengiz kemalari, televizorlar, qora va 
rangli metallar, organik kimyo mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi 50-75%ni tashkil etadi. 
Jahon xo’jaligi va xalqaro geografik mehnat taqsimoti dunyo barcha mamlakatlarini qamrab olib, 
hozirgi vaqtda murakkablashish va chuqurlashish yo’nalishida rivojlanmoqda. Xalqaro 
ixtisoslashuv va tovar ayirboshlashning chuqurlashishi dunyodagi qator mamlakatlar milliy 
xo’jaliklarining bir-biriga bo’lgan tasiri va aks tasirining kuchayishiga, o’zaro hamkorlik doirasida 
umumiy reja asosida faoliyat ko’rsatishga olib keldi. Ana shuning natijasida xalqaro geografik 
mehnat taqsimotining yangi, eng oliy darajasi – xalqaro iqtisodiy integratsiya vujudga keldi. 
Xalqaro iqtisodiy integratsiya- bu ayrim mamlakatlar guruhlariining ular tomonidan kelishilgan 
davlatlararo siyosatni o’tkazishga asoslangan juda chuqur va barqaror o’zaro aloqalarni 
rivojlanishining obektiv jarayonidir. Xalqaro iqtisodiy integratsiya FTI davrida xo’jalik faoliyatini 
baynalminallashishining yorqin ifodasidir. Xalqaro iqtisodiy integratsiya XX asrning ikkinchi 
yarmida butun jahon xo’jalik aloqalari rivojlanishining asosiy va eng muhim yo’nalishi bo’lib qoldi. 
Hozirgi vaqtda jahon xo’jaligining poydevori yirik integratsiyalashgan iqtisodiy bloklardan tashkil 
topgan. Shulardan eng asosiylari G’arbiy Evropa va Shimoliy Amerikada vujudga keldi. Shuning 
uchun ham integratsiyalashgan guruhlarning dastlab ikkitasi – Evropa Iqtisodiy Hamjamiyati (EIH) 
hamda Evropa Erkin Savdo Assotsiatsiyasi (EESA)ni Evropada barpo qilinganligi bejiz emas. 
Lekin ularning taraqqiyot yo’li har xil bo’ldi.  
EIHni barpo etish haqidagi shartnoma 1957 yil Rim shahrida  imzolandi va u 1958 yilda kuchga 
kirdi. Dastlab uning tarkibi 6 mamlakat – GFR, Frantsiya, Italiya, Niderlandiya, Belgiya va 
Lyuksemburgdan iborat bo’ldi. Unga 1973 yilda Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiya, 1981 yilda 
                               
2
 Тайван – расмий мақоми йўқ мамлакатдир.
 
3
 Гонконг – 1997 йил 1 июл куни ХХР таркибига унинг Сянган провинцияси бўлиб қўшилди.
 

 
50

Gretsiya va 1986 yilda Ispaniya hamda Portugaliya qabul qilindi. Nisbatan qisqa vaqt ichida EIH 
(yoki "umumiy bozor") katta ijobiy natijalarga erishdi. Sanoat mahsulotining hajmi bo’yicha EIH 
AQShga deyarli etib oldi, tovarlar va xizmatlar eksporti, oltin va valyuta zaxirasi bo’yicha esa 
boshqa barcha mamlakatlar va mintaqalardan o’tib ketdi. 
EESA 1959 yilda Buyuk Britaniya tashabbusi bo’yicha EIHga qarama-qarshi tashkilot sifatida 
tuzildi. Dastlab unga Avstriya, Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya, Portugaliya, Shvetsiya va 
Shveytsariya, keyinchalik Islandiya va Finlandiya qabul qilindi. Lekin, 1973 yilda mazkur tashkilot 
tarkibini Buyuk Britaniya va Daniya, 1986 yilda esa Portugaliya tark etdi. Shunga qaramasdan, 
uning tarkibidagi mamlakatlar savdo aloqalarini rivojlantirishda davom etdilar. EESAda EIHdan 
farqli o’laroq davlatlarning suveren huquqlari saqlanadi.  
EIHga azo mamlakatlar 1986 yilda yagona Evropa aktini qabul qildilar. Unda 1957 yilda 
"umumiy bozor"ni barpo qilish to’g’risidagi Rim shartnomasining asosiy talablari yana bir bor 
qo’llab quvvatlandi, hamda 12 mamlakatni yagona bozorga o’tishi bo’yicha yo’l belgilandi. 
Keyinchalik EIH Evropa hamjamiyati, 1991 yilning dekabr oyidan boshlab esa Evropa Ittifoqi (EI) 
deb atala boshladi.  
Xuddi  shu yili Maastrix shahrida (Niderlandiya) "Evropa  o’n ikkiligi” siyosiy va valyuta – 
moliya ittifoqi to’g’risida shartnomalar qabul qildi. Ikkinchi shartnomaga binoan 1998 yilning 1 
yanvar kunida ittifoqning barcha mamlakatlarida yagona valyuta – EKYu muomalaga kiritildi. 
Hozirgi vaqtda EKYu bilan AQSh dollari quvvati o’rtasida deyarli katta farq kuzatilyapti. 1995 yil 
Avstriya, Shvetsiya va Finlandiya EI azolari bo’ldilar. Hozirgi vaqtda EI tarkibiga Sharqiy 
Evropaning qator mamlaktalari (Polsha, Vengriya, Chexiya va boshqlar) qabul qilindi. G’arbiy 
yarim sharda AQSh dastlab (1989 y) va Kanada keyinchalik (1992 y) Meksika azoligida erkin 
savdo haqidagi Shimoliy Amerika kelishuvi (NAFTA) faoliyat ko’rsatmoqda. NAFTA 
mamlakatlari yagona valyuta barpo qilish tashqi siyosiy hamda xavfsizlik siyosatini o’tkazish 
bo’yicha maslahatlashganlar. Lekin, NAFTA YaMM hajmi bo’yicha EI va boshqa tashkilotlardan 
ustin turadi. Yuqorida nomi keltirilgan tashkilotlardan tashqari Evropada "iqtisodiy hamkorlik va 
taraqqiyot tashkiloti" 1961 yildan beri faoliyat ko’rsatib kelmoqda (azolari – AQSh, Kanada, 
G’arbiy Evropaning ko’pchilik mamlakatlari, Yaponiya, Finlandiya, Avstraliya va Yangi 
Zelandiya). Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasi (ASEAN) rivojlanayotgan mamlakatlar 
asosida tuzilgan hamda integratsiya xususiyatlari chuqur ildiz otgan tashkilot hisoblanadi. Uning 
tarkibi Indoneziya, Malayziya, Singapur, Tayland, Fillipin va Bruney mamlakatlaridan iborat. 
Ushbu tashkilotning yaqin kelajakda asosiy maqsadi erkin savdo zonasini tashkil qilishdan 
iboratdir. Shunga o’xshash integratsiyalashtirilgan guruh bo’lib, 1980-1981 yillarda Janubiy 
Amerikaning o’n bir mamlakati ishtirokida tuzilgan Lotin Amerikasining integratsiyalashtirishi 
assotsiatsiyasi (LAAI) hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi - umumiy  bozorni tashkil qilishdan 
iboratdir. LAAI tarkibida ikki subregion: And mamlakatlari va La-Plata mamlakatlari guruhlari 
rasman barpo etildi. 
Avstraliyaning tashabbusi bilan 1989 yilda Osiyo-Tinch okeani regioni o’zida o’n ikki 
mamlakatni to’plagan "Osiyo-Tinch okeanining iqtisodiy kengashi" integratsiya tashkiloti tuziladi. 
Uning tarkibiga AQSh, Kanada, Yaponiya, Avstraliya bilan bir navbatda ASEAN azolari hamda 
Koreya Respubliksi va Meksika kiradi.  
Yuqorida qayd etilgan mintaqaviy tashkilotlar bilan bir qatorda jahon xo’jaligida juda ko’p 
tarmoqli iqtisodiy guruhlar mavjud. Shularning ichida o’n uchta mamlaktni o’zida jamlagan "Neftni 
eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti" (OPEK) eng muhim integratsiya guruhi hisoblanadi.  
Jahon iqtisodiyotining keyingi vaqtda uch: 1) agrar; 2) industrial; 3) postindustrial tiplari 
mavjudligi haqida tasavvur shakllangan. Dunyoda sanoat taraqqiyoti yuz bergan XVIII-XIX 
asrlargacha bo’lgan davrda iqtisodiyotning agrar tipi xukmron edi. Keyinchalik sanoat tipining 
ahamiyati osha bordi va bu jarayon bugun ham davom etayapti. Shu bilan birga dunyo miqyosida 
iqtisodiy faol aholining salkam yarmi qishloq xo’jaligida band ekanligini esdan chiqarmaslik lozim. 
Rivojlanayotgan mamlakatlarda band bo’lgan aholining deyarli 60%i qishloq xo’jaligiga to’g’ri 
keladi, qoloq mamlakatlarda undan ham yuqori.  

 

Hozirgi vaqtda Evropa, Shimoliy Amerika mamlakatlarida hamda Yaponiyada sanoat va 

qurilish tarmoqlariga jami band aholining  30-38%i to’g’ri keladi. Germaniya va Shvetsariyada bu 
ko’rsatkich 40-43%ga teng.  
FTI kengayishi va chuqurlashishi natijasida dunyodagi ko’pchilik, asosan iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlarda iqtisodiyotning yangi postindustrial tipi shakllana boshladi. Bunday tipda noishlab 
chiqarish tarmoqlari, ayniqsa xizmat ko’rsatish sohasi tez rivojlana boshladi.  
Lekin, shularning barchasi fantalab ishlab chiqarishning rivojlanishi, ilmiy-tadqiqot ishlarining 
keng miqyosda amalga oshirilishi, jamiyat ilmiy va talimiy, ilmiy-texnik salohiyatining keskin 
o’sishi bilan bog’langan. 
Postindustrial mamlakatlar qatoriga G’arbiy, Janubiy va Shimoliy Evropa mamlakatlari, AQSh, 
Kanada, Avstraliya, Yaponiya hamda Argentina, Liviya va boshqa davlatlar kiradi. Ularga noishlab 
chiqarish sohasiga jami band aholining 50-70%i to’g’ri keladi.

 
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ayrimlarida ham noishlab chiqarish sohasi yuqori darajada 
rivojlangan. Shular qatoriga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish borasida katta yutuqlarga erishgan 
(Argentina, Meksika, Braziliya, Chili, Koreya Respublikasi), yoki neftni eksport qilish natijasida 
moliya va ishbilarmonlik faoliyatlarining yirik markazlariga aylangan (Liviya, Jazoir, Saudiya 
Arabistoni, BAA, Quvayt, Katar), yohud vositachilik faoliyatini olib borishga va turizmga 
ixtisoslashgan (Bagam, Kanar orollari, Monako, Andorra, San-Marino) mamlakatlar kiradi.