Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Real JIÓ - bul bazis bahalarda yamasa ózgermes bahada esaplanǵan ónim. Bul ekonomikanıń haqıyqıy jaǵdayın kórsetip beredi, sebebi bul usılda ónimniń bazar qunı inflyaciya tásirinen azat etiledi, sebebi házirgi ónim aldıńǵı dáwir bahasında esaplanadı. Aldıńǵı mısalǵa qaytsaq, «A» tovarınan 12000 dana shıǵarılıp, hár biri aǵımdaǵı bahada 6000 sumnan satılǵanlıǵı ushın onıń bazar qunı 72 mln. sumdı quraǵan. Eger bunı aldıńǵı jıldaǵı (bul bazis jılı) baha – 5000 sumnan esaplasaq, onıń haqıyqıy bazar qunı 60 mln. sumdı quraydı. Mine usı summa real ekonomikalıq nátiyjeni bildiredi.
Aǵımdaǵı jıldaǵı nominal JIÓ(M_n)di real JIÓ(M_r)ge aylandırıwdıń bir qansha ápiwayı hám tuwrıdan-tuwrı usılı nominal JIÓdi baha indeksine (P_i) bóliw, yaǵnıy:
M  ^Mn ;

Р
r
i
Baha dárejesi baha indeksi formasında sáwlelenedi. Baha indeksi aǵımdaǵı jıldaǵı málim tovarlar hám xızmetler toplamı bahalarınıń summasın tap sonday tovarlar hám xızmetler muǵdarınıń bazis dáwirdegi bahalar summasına salıstırıw arqalı esaplanadı. Salıstırıwdıń baslanǵısh dáwiri “bazis” dep júrgiziledi. Bul aytılǵanlardı formulada keltirsek, ol tómendegi kóriniste boladı:

Baha indeksi  ^agimdagi
jildagi

tutiniw tovarlarinin bahasi

.

bazis jildagi tutiniw tovarlarinin bahasi

Ekonomikada JIÓ deflyatorı degen kórsetkish te isletiledi. Deflyator házirgi bahanı aldıńǵı, yaǵnıy bazis bahaǵa salıstırǵanda qanshelli ózgergenligin bildiredi. Deflyator (D_f) nominal JIÓ (M_n)niń real JIÓ (M_r) ge salıstırması menen ólshenedi.

Bunda
Df 
^Mn _*100 boladı. Mısalı, málim mámlekette 2016-jılda M_n=9,7 trill.
Mr

dollar boldı, 2014-jılǵı bahada bolsa bul 5,7 trill. dollar edi. Demek,

Df  ^9.7 *100  170
5.7

. Demek, baha 1,7 ese, yaǵnıy 70 % ke joqarılaǵan, sol esabınan

JIÓniń qunı ósken.
Makroekonomikalıq jaǵdayǵa baha berilgende, bahalardıń ózgerisin esapqa alıp real JIÓ di anıqlaw hám dinamikaǵa qarap onıń jaǵdayın anıqlaw kerek boladı.

2-lekciyanıń jobası:

1. 
   Jalpı ishki ónimdi esaplaw usılları hám onıń paydalanılıwı
   
2. 
   Sap miliiy ónim hám milliy dáramat
   

Jalpı ishki ónim(JIÓ)di esaplawda milliy esaplar sistemasınan paydalanıladı. Milliy esaplar sisteması (MES) - bul barlıq tiykarǵı ekonomikalıq processlerdi, tákirar islep shıǵarıw sharyatları, processleri hám nátiyjelerin sáwlelendiriwshi óz -ara baylanıslı makroekonomikalıq kórsetkishler hám toparlar sisteması.

Milliy esaplar sisteması BMSh tárepinen járiyalanǵan “Milliy esaplar hám járdemshi kesteler sisteması” atlı hújjet tiykarında xalıq aralıq statistikada standart sistema sıpatında 1953-jıldan baslap qollanıla basladı. Sol dáwirden baslap búgingi kúnge shekem MES tórt márte ózgertilip, jetilistirildi. Biraq ol elede jetilistiriwge mútáj. Házirgi waqıtta dúnyanıń 100 den artıq mámleketlerinde, sonıń ishinde Ózbekstanda usı sistemanıń jetilistirilgen forması qollanılmaqta.
Milliy esaplar makroekonomikanıń normadaǵı - teńsalmaqlı jaǵdayına erisiw dárejesin anıqlawǵa járdem beredi. Milliy esaplar sistemasınıń tiykarında JIÓ úsh túrli usıl menen esaplanıwı múmkin:
Birinshi usıl – bul JIÓdi esaplawǵa qosımsha qunlar boynısha qatnas jasaw usılı. Bunda milliy ekonomikanıń barlıq tarawları boyınsha jaratılǵan qosımsha qunlardıń jıyındısı esaplap shıǵıladı. Qosımsha qundı anıqlaw jalpı jámiyetlik ónimnen aralıq ónimler hám shiyki zat, janılǵı, materiallar qunın shegirip taslaw arqalı ámelge asırıladı.
Jalpı jámiyetlik ónim mútájliklerdi qanaatlandırıwǵa qaratılǵan barlıq materiallıq hám mádeniy ónimlerdiń jıyındısı sıpatında óndiristiń ulıwmalıq nátiyjesi bolıp esaplanadı.
Aralıq ónim – bul tamalanbaǵan óndiris, keleshekte jáne qayta isleniwi zárúr bolǵan yamasa qayta satıw ushın mólsherlengen tovar hám xızmetler.
Bul usıl menen esaplanǵan JIÓ ayırım tarawlardıń sol ónimdi jaratıwdaǵı ornın hám úlesin anıqlaw imkaniyatın beredi.
Ekinshi usıl – bul JIÓdi esaplawǵa qárejetler (shıǵınlar) boyınsha qatnas jasaw
usılı.
Bunda usı jılda islep shıǵarılǵan barlıq ónimler hám xızmetlerdiń kólemine satıp
alıwǵa ketken barlıq shıǵınlar qosıp shıǵıladı. Milliy ekonomikada islep shıǵarılǵan aqırǵı ónimlerdi (aqırǵı ónim – bul óndiristiń barlıq texnologiyalıq processlerinen ótken hámde tikkeley aqırǵı tutınıw ushın mólsherlengen tayar ónimler ) mámleket ishindegi xojalıqtıń úsh subekti - úy xojalıqları, mámleket, isbilermenler hámde bulardan tısqarı sırt el tutınıwshıları satıp alıwı múmkin.
Úy xojalıqlarınıń tutınıw qárejetleri – bul kúndelikli mútájliktegi tovarlarǵa, xızmetlerge, uzaq múddette paydalanılatuǵın tutınıw buyımlarına hám basqalarǵa jumsalatuǵın qárejetler.
Investiciyalıq qárejetler (shıǵınlar) – isbilermenlik sektorınıń tiykarǵı hám aylanıs kapitalı tovarların (investiciyalıq tovarlar) satıp alıwǵa jumsalatuǵın shıǵınları. Invecticiyalıq shıǵınlar tiykarınan úsh bólimnen ibarat: a) isbilermenler tárepinen mashina, úskeneler hám stanoklapdı satıp alıw shıǵınları; b) baplıq qurılıslar; v) rezervlerdiń ózgeriwi. JIÓ quramına tovar rezervleriniń kóbeyiwi, yaǵnıy islep shıǵarılǵan, biraq usı jılda satılmaǵan barlıq ónimler kirgiziledi. Rezervlerdiń ósiwi JIÓge aǵımdaǵı óndiris kólemi kórsetkishi sıpatında qosıladı.
Mámleketlik shıǵınlar – bul ónimler hám ekonomikalıq resurslardı, jumıs kúshin satıp alıwǵa mámlekettiń (basqarıwdıń tómen hám jergilikli organları menen birge) jumsaǵan barlıq qárejetlerin óz ishine aladı.
Sırt elliklerdiń milliy ekonomika tovarlarına jumsaǵan shıǵınları usı mámleket ishindegi tutınıw qárejetleri sıyaqlı milliy óndiris dárejesine baylanıslı boladı. Sonlıqtan JIÓdi qárejetler boyınsha esaplawda tovar hám xızmetlerge sırt elliklerdiń qárejetleri, yaǵnıy eksport qunı da qosıladı. Basqa tárepinen, tutınıw hám investiciyalıq shıǵınlar hámde mámleket qarjılarınıń bir bólegi import etilgen, yaǵnıy sırt elde islep

shıǵarılǵan tovarlarǵa jumsaladı. Milliy óndiristiń ulıwmalıq kólemi tiykarsız artıp ketpewi ushın import kólemi JIÓ quramınan shıǵarıladı. Eksport hám import muǵdarları ortasındaǵı parq tovar hám xızmetlerdiń sap eksportı yamasa ápiwayı etip aytqanda sap eksport dep júrgiziledi. Sap eksport unamlı hám unamsız bolıwı múmkin. Eger eksport importtan artıq bolsa unamlı, import eksporttan artıq bolsa unamsız boladı. Joqárıda kórip ótilgen shıǵınlardıń tórt toparına kommerciyalıq emes shólkemler(kásiplik awqamlar, siyasiy partiyalar, diniy shólkemler hám jámiyetli k shólkemler)diń shıǵınları hám materiallıq aylanıs qurallarınıń rezervtegi ózgerislerin

kórip shıǵıw jolı menen JIÓniń muǵdarı anıqlanadı.
Úshinshi usıl – bul JIÓdi esaplawda dáramatlar boyınsha qátnas jasaw usılı.
Usı jılda islep shıǵarılǵan aqırǵı ónim muǵdarınan alınǵan barlıq dáramatlar úy xojalıqlarınıń ıqtıyarına xızmet haqı, renta tólemleri, procent hám payda formasında kelip túsedi. Sonlıqtan bul usılda JIÓ aqırǵı ónim esabınan alınǵan mine usı barlıq dáramatlardı kórip shıǵıw arqalı anıqlanadı.
JIÓdi dáramatlar boyınsha esaplawda úy xojalıqları, kárxana hám mámleketlik shólkemlerdiń dáslepki, yaǵnıy bólistirilgen dáramatların miynet haqı hám jalpı paydaǵa (renta, ssuda procenti hám isbilermenlik paydası hám t.b.) ajıratıw múmkin. JIÓdi bul usıl boyınsha esaplawda dáramatlardıń barlıq summasına tutınılǵan tiykarǵı kapital qunı (amortizaciya ajıratpası) hám bizneske janapay salıqlar summası da qosıladı.

2. Sap milliy ónim hám milliy dáramat