Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Ekonomikalıq ósiwdiń mánisi hám kórsetkishleri



Ekonomikalıq ósiw barlıq mámleketler aldında turǵan oraylıq ekonomikalıq mashqala esaplanadı. Onıń ósiw pátine qaray mámlekette ekonomikalıq resurslardıń sheklengenligi mashqalasınıń qalay sheshiliwi, milliy ekonomikanıń rawajlanıw dárejesi hám xalıqtıń turmıs dárejesine baha beriledi ²¹.

Ekonomikalıq ósiw (ingl. economic growth) – bul ekonomikanıń rawajlanıwı, yaǵnıy turmıslıq ónimler bolǵan tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıwdıń kóbeyip barıwı.

Ekonomikalıq ósiw absolyut hám salıstırmalı boladı.
Absolyut ekonomikalıq ósiw (absolute economic growth ) tovar hám xızmetler qanday muǵdarda kóbeygenligin bildiredi. Bunı (EG_A) anıqlaw ushın real JIÓ niń házirgi kóleminen (M₂) aldıńǵı kólemi (M₁) shegirip taslanadı. Bunda EG_A= M₂-M₁


²¹ Гукасьян Г.М. Экономическая теория. Учебная пособие. М. Питер, 2010, стр. 295


boladı. Mısalı, mámlekette 2014 -jıl real JIÓ kólemi 185 mlrd. dollar quraǵan bolsa, 2016-jılda bul kórsetkish 225 mlrd. dollardı quraǵan, dep alsaq, bunda absolyut ekonomikalıq ósiw 40 mlrd. dollarǵa (225 -185=40) teń boladı. Absolyut ósiw ekonomikalıq potencialdıń úlken yamasa kishi ekenligin bildiredi. Eger mámlekettiń ekonomikalıq qúdireti úlken bolsa, absolyut ósiwdiń kólemi úlken boladı. Eger onıń ekonomikası hálsiz (tómen) bolsa, absolyut ósiw kólemi kishi boladı. Mısalı, 2016 - jılda absolyut ósiw AQShta 110,9 mlrd. dollardı quraǵan bolsa, Mongoliyada bul kórsetkish 125 mln. dollardı quradı, yaǵnıy AQShtan 88,8 ese kem boldı.
Salıstırmalı ekonomikalıq ósiw (relative economic growth ) ekonomikalıq ósiwdiń jedellik pátin bildiredi hám ol procentte sáwlelenedi. Onı (EG_r) anıqlaw ushın házirgi real JIÓ kóleminiń ósiwi ónim dáslepki kólemi menen salıstırıladı.
Bunda EG  ^M 2  ^M 1 *100% payda boladı. Mısalı, aldıńǵı dáwirde real JIÓ 630

^r M 1
mlrd. doll., keyinala ol 730 mlrd. dollar bolǵan. Bunda


EG _r
^{ 700  630 *100%  11,1%} .
630

Aytılǵan dáwirde JIÓniń ósiw páti 11,1 % bolǵan. Biraq bul absolyut ósiw emes, al salıstırmalı ósiwdi bildiredi. Mámlekettiń ekonomikalıq potencialına qarap salıstırmalı ósiwdiń absolyut salmaǵı túrlishe boladı. Mısalı, bi r jerde 1 % ekonomikalıq ósiw JIÓniń 5 mlrd. dollarǵa kóbeyiwin bildirse, basqa jerde bunıń 60 mlrd. dollarǵa artqanlıǵın bildiredi. Biraq ekonomikalıq ósiw qanshelli jedel ámelge asırılsa, sonshelli mámlekettiń potencialı da artıp baradı. Bunı Qıtay mısal ında kóriw múmkin. Sońǵı 20 jılda bul jerdegi JIÓ jılına 8 -10 % kóbeydi.
Jan basına esaplanǵan real JIÓ bul ekonomika mútájlikti qanaatlandırıwǵa qanshelli dárejede qábiletli ekenligin bildiredi. Bunı anıqlaw ushın JIÓ kólemi xalıq sanına bólinedi. JIÓ kólemi kóp bolǵanı menen, eger xalıq sanı da kóp bolsa jan basına JIÓ kem boladı. JIÓ kólemi kishi bolǵanı menen xalıq sanı da az bolsa, jan basına JIÓ kóp bolıwı múmkin.

2. Ekonomikalıq ósiwdiń faktorları hám túrleri

Ekonomikalıq ósiw óndiristiń rawajlanıwı bolar eken, buǵan tásir etiwshi kúshler óndiris faktorlarınan basqa nárse bolıwı múmkin emes. Sonlıqtan bul resurslardıń muǵdarı, sapası hám olardıń qanshelli nátiyjeli isletiliwine baylanıslı boladı, sebebi resurslar óndiris faktorlarına aylanadı. Res urslar kóbeygende tovarlar hám xızmetler aldıńǵıdan kóbirek jaratıladı. Mısalı, jańa jerler ashılsa, jańa kánler, suw derekleri iske túsirilse, mashina-úskeneler hám islewshiler sanı kóbeyttirilse, óndiris ósedi. Olardıń sapası joqarı bolsa, olardıń qárejetine salıstırǵanda óndiris tezirek ósedi. Eger jańadan ashılǵan jerde topıraqtıń tábiyiy hasıldarlıǵı joqarı bolsa, jetistirilgen ónim kóp boladı. Ashılǵan neft kánindegi neft sayız jaylasqan bolıp, ol taza bolsa alınǵan neft ónimi de kóp boladı. Altın kánindegi ruda quramında altınnıń úlesi kóp bolsa, tábiyiy túrde, altın qazıp alıw kóbeyedi. Kárxanalarda isletiletuǵın mashina-úskeneler kóbeyttirilse, islewshiler sanı kóbeyse de ónim islep shıǵarıw ósedi. Biraq resurslar sheklengenlikten, olardı toqtawsız kóbeyttirip bolmaydı. Sonlıqtan resurslardan únemli paydalanıp ekonomikanı kóteriw zárúrlikke aylanadı.
Eger tábiyiy baylıq itibardan shetlestirilse házirgi waqıttaǵı ekonomikalıq ósiwdiń faktorları tómendegilerden ibarat boladı:

1. 
   Óndiristegi fizikalıq kapital esaplanǵan mashina hám úskenelerdiń texnikalıq dárejesi, olardıń joqarı ónim bere alıwı. Eger mashina hám úskeneler qanshelli jetilisken bolsa, sonshelli tovar hám xızmetler kóp jaratıladı.
   
2.