|
Tutınıw hám toplawdıń ekonomikalıq mazmunı hámde olardıń óz-ara baylanıslılıǵı
Jalpı ishki ónimniń háreket etiw formalarınıń ishinde amortizaciya fondı, milliy dáramattıń keyingi háreketleri, isletiliw forması hám baǵdarların biliw áhmiyetli orın iyelep, olar xalıq abadanshılıǵına tikkeley tásir kórsetedi.
Sonlıqtan milliy dáramattıń strukturalıq bólimlerin analizlep, onıń tutını w hám óndiristi keńeytiwge sarplanatuǵın bólegi bolǵan toplawdıń ekonomikalıq mazmunın óz aldına úyreniw zárúr.
Milliy ekonomikada jańadan júzege keltirilgen qun, yaǵnıy milliy dáramat tutınıw hám toplaw maqsetlerinde jumsaladı.
Tutınıw (ing. consumption - C) jámiyiettiń ekonomikalıq mútájliklerin qanaatlandırıw processinde islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetlerden paydalanıwdı bildiredi. Bunda óndirislik hám jeke tutınıw bir-birinen parqlanadı.
Óndirislik tutınıw tikkeley óndiris processine tiyisli bolıp, óndiris quralları hám insannıń jumıs kúshiniń tutınılıwı, yaǵnıy olardan óndirislik maqsette paydalanıw processin ańlatadı.
Jeke tutınıw óndiris tarawınan tısqarı júz berip, bunda tutınıw buyımlarınan tikkeley paydalanıladı.
Milliy dáramattıń jámiyet aǵzalarınıń materiallıq hám mádeniy mútájliklerin qanaatlandırıwǵa jumsalatuǵın bólegi tutınıw fondı dep ataladı. Tutınıw fondı pútkil xalıqtıń jeke tutınıwın, xalıqqa sociallıq xızmet kórsetetuǵın shólkemlerdegi, sonday-aq, ilimiy shólkemler hám basqarıwdaǵı barlıq shıǵınlardı óz ishine aladı.
Tutınıw fondınıń jeke dáramat formasında xalıqtıń qolına kelip túsetuǵın bólegi tutınıw qárejetleri maqsetinde jumsaladı . Tutınıw qárejetleri – bul xalıqtıń aǵımdaǵı dáramatlarınıń tirishilik ónimleri hám xızmetler ushın jumsalatuǵın bólegi. Xalıq óz dáramatın jumsar eken, aǵımdaǵı tutınıw hámde keleshektegi tutınıwdıń muǵdarın arttırıw ortasında tańlawdı ámelge asıradı.
Keleshektegi tutınıw muǵdarın arttırıw imkaniyatı aǵımdaǵı dáwirdegi toplawǵa da baylanıslı boladı. Toplaw (ing. save)– bul xalıq, kárxana (firma) hám mámlekettiń aǵımdaǵı dármatlarınıń keleshektegi mútájliklerin qanaatlandırıw hám dáramat alıw maqsetlerinde toplanıp barıwı. Onıń muǵdarı barlıq xojalıqlar dáramatınan tutınıw qárejetlerin ayırıp taslaw jolı menen anıqlanadı.
Usıǵan muwapıq, toplaw – bul múddeti boyınsha keshiktirilgen tutınıwdı ańlatadı. Sonıń menen birge aǵımdaǵı dáwirde ámelge asırılǵan toplaw aǵımdaǵı tutınıwdıń shegirilgen bólegi esaplanadı, sebebi toplaw xalıqtıń hám kárxananıń ıqtıyarındaǵı dáramattıń tutınıwǵa jumsalmaǵan bólegi bolıp tabıladı:
Y C S ,
bul jerde:
Y – barlıq xojalıqlardıń ıqtıyarındaǵı dáramat; C – tutınıw muǵdarı;
S – toplaw muǵdarı .
Sonlıqtan dáramat quramındaǵı tutınıw qárejetleri hám topl awdıń salıstırmasınıń ózgeriwi bir qatar, ayırım jaǵdaylarda qarama -qarsı aqıbetlerge alıp keliwi múmkin.
Tutınıw hám toplaw dárejesin anıqlap beriwshi tiykarǵı faktor milliy dáramat esaplanadı. Biraq milliy dáramattıń quramında tuwrı salıqlar da bar bola dı. Sonlıqtan salıqlardı tólegennen keyin xalıqtıń qolında qalatuǵın dáramat tutınıw qárejetleri hám jeke toplawdıń jıyındısına teń boladı. Tutınıw hám jeke toplawdıń dárejesi tikkeley salıqlar tólengennen keyin qalǵan dáramat penen anıqlanadı. Bul dáram attı biz analiz waqtında ıqtıyardaǵı yamasa sap dáramat dep aytamız. Demek bul dáramat tutınıwdıń da, toplawdıń da ulıwmalıq faktorı esaplanadı. Sebebi toplaw dáramattıń tutınılmaytuǵın bólegi esaplansa, salıqlar tólengennen keyingi dáramat jeke toplawdı anıqlap beretuǵın tiykarǵı faktor bolıp shıǵadı. Hár jılǵı haqıyqıy tutınıw muǵdarı hám salıqlar tólengennen keyingi dáramat ortasındaǵı parq sol jıldaǵı toplaw muǵdarın anıqlaydı.
Tutınıw hám toplawdıń muǵdarı hámde oǵan tásir kórsetiwshi faktorlar ortasındaǵı baylanıs tutınıw hám toplaw funkciyası dep ataladı. Bul funkciyalardı túsindiriwde klassik ekonomistler hám keynsshilerdiń kóz-qarasları bir-birinen parqlanadı. Klassik ekonomistlerdiń pikirine muwapıq, adamlar óz qarjıların qosımsha dáramat keltiretuǵın jaǵdayda toplawǵa baǵdarlawǵa háreket etedi. Usıǵan muwapıq, banklerdiń real procent stavkası qanshelli joqarı bolsa, olardıń toplawǵa qızıǵıwshılıǵı sonshelli kúshli boladı, yaǵnıy toplaw real procent stavkasınıń ósip barıwshı funkciyası esaplanadı. Xalıq dáramatları tutınıw hám toplaw qarjılarınıń jıyındısınan ibarat bolar eken, real procent stavkasınıń ósiwi menen tutınıw kemeyip, páseyiwi menen bolsa kóbeyip baradı. Basqasha aytqanda, klassik ekonomitslerdiń pikirine muwapıq tutınıw real procent stavkasınıń páseyip barıwshı funkciyası esaplanadı.
J.M.Keyns klassik ekonomistlerdiń bul pikirlerine qarsı shıǵıp, uy xojalıqlarınıń tutınıw qárejetleri real procent stavkasına sonshelli baylanıslı ekenligin, adamlar ushın barlıq waqıtta aǵımdagı tutınıwdıń keleshektegi tutınıwdan abzallıǵın keltiredi. Ol tutınıw qárejetleriniń dárejesine tásir kórsetiwshi tiykarǵı faktor sıpatında úy xojalıqlarınıń aǵımdaǵı dáramatların kórsetedi. Demek, Keynstiń pikirine muwapıq, tutınıw úy xojalıqlarınıń aǵımdaǵı dáramatlarınıń ósip barıwshı funkciyası esaplanadı:
C f (Y )
Tutınıw funkciyasın grafik kórinisinde de súwretlew múmkin (1 6.1-sızılma). Bunda tik (vertikal) kósherge tutınıw qárejetleri, jatıq (gorizontal) kósherge bolsa xalıqtıń ıqtıyarındaǵı dáramat muǵdarı jaylastırıladı.
S
C0
0
16.1-sızılma. Tutınıw funkciyasınıń grafiktegi kórinisi
Hár eki kósher ortasınan 45 astında ótiwshi 0F tuwrı sızıq tutınıw qárejetleri bir-birinen ıqtıyardaǵı (sap) dáramattıń muǵdarına teń ekenligin sáwlelendiredi. 0Y kósherindegi hár qanday dáramat muǵdarın sáwlelendiriwshi usı sızıqta jaylasqan tochka 0C kósheriniń tiyisli muǵdardaǵı tutınıw qárejetine teń boladı. Basqasha aytqanda, úy xojalıǵı sap dáramatınıń barlıq muǵdarın tolıq tutınıwǵa sarıplaydı. Biraq, bunday teńlik ámelde barlıq waqıtta júz bermeydi. Tutınıw qárejetleriniń muǵdarı ayırım waqıtta aǵımdaǵı sap dáramatlar muǵdarınan tómen bolıwı, ayırım jaǵdayda bolsa asıp ketiwi de múmkin. Sonlıqtan tutınıw qıya sızıǵı C sap dáramat 0F sızıǵına sáykes bolmaydı. Hár eki sızıqtıń óz-ara kesilisken B tochkası «0 dárejedegi toplaw»dı ańlatadı. Bul tochkanıń shep tárepinde tutınıw qárejetleri dáramat muǵdarınan joqarı bolıp, bul unamsız (minus) toplaw dep ataladı.
Tutınıw hám toplawdıń muǵdarına dáramattan tısqarı jáne bir qatar obektiv hám subektiv faktorlar tásir kórsetedi. Obektiv faktorlar ayırım tutınıwshınıń ıqtıyarına baylanıslı faktorlar bolıp, olardan tiykarǵıları sıpatında tómendegilerdi kórsetiw múmkin:
barlıq xojalıqlar tárepinen toplanǵan múlk dárejesi;
bahalar dárejesi;
real procent stavkaları;
tutınıwshınıń qarızdarlıq dárejesi;
tutınıwshılardı salıqqa tartıw dárejesi.
Toplawdıń faktorları hám nátiyjeligi
Do'stlaringiz bilan baham: |
