Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Ortasha shıǵınlar (AC - average costs) – bul ónim hám xızmet birligi ushın sarplanǵan qárejet.


AC  ^TC _;

Q

Ortasha jalpı (ulıwma) shıǵındı (ATC-average costs) anıqlaw ushın jámi shıǵınlar ónim hám xızmetlerdiń muǵdarına bólinedi.
ATC  ^TC _;

Q

bul jerde: ATC – ortasha japlı shıǵın; TC – jalpı (ulıwma) shıǵınlar;
Q – islep shıǵarılǵan ónim muǵdarı.
Firma paydanı arttırıw ushın óndiristi kóbeytiwge umtıladı. Biraq bunıń ushın qosımsha túrdegi óndiris paydalı bolıwı kerek. Bul bolsa qosımsha óndiristiń shıǵınına baylanıslı. Ekonomikada marjinal (sońǵı qosılǵan) shıǵın degen túsinik te bar.

Marjinal shıǵın – bul qosımsha túrdegi sońǵı ónim hám xızmet birligi ushın ketetuǵın qosımsha shıǵın.

Marjinal shıǵın (MC - Marginal costs) qosımsha óndiris qanshaǵa túsiwin bildiredi. Marjinal shıǵındı (MC) anıqlawda jalpı shıǵınlardıń ózgeriwi ó nim muǵdarınıń ózgeriwi menen salıstırıladı.
_{MC } TC _;
Q
bul jerde: MC – marjinal shıǵın;
∆TC – jalpı shıǵınlardıń ózgeriwi;
∆Q - ónim muǵdarınıń ózgeriwi.
Onı anıqlaw ushın keyingi ónim shıǵınınan aldıńǵı ónim shıǵını ayırıp taslanadı.

2. Kárxananıń pul túsimleri hám paydası

Firma tárepinen isler shıǵarılǵan tovar hám kórsetilgen xızmetler satılǵannan soń, ol dáramatqa iye boladı.

Firma dáramatı (R-revenue) tovar hám xızmetlerdiń satılıwı sebepli onıń ıqtıyarına kelgen pul túsimi esaplanadı. Mısalı, kárxanada bir ayda 10 mıń dana ónim islep shıǵarılǵan. Háb bir ónimnıń bahası 100 mıń sumdı quraydı. Eger barlıq ónimler satılǵan jaǵdayda, kárxananıń bir aylıq pul túsimi 1 mlrd. sum (10000*100000)ǵa teń boladı. Demek, pul túsiminiń yamasa firma dáramatınıń muǵdarı tiykarınan 2 faktorǵa baylanıslı.
Birinshisi, tovar hám xızmetlerdiń muǵdarı (Q-quantity). Ekinshisi, olardıń bazar bahası (P-price). Firmanıń dáramatı bulardıń ekewine de tuwrı qatnasta boladı. Tovar hám xızmetler muǵdarı qansha kóp bolsa hám olardıń bazarda satılıw bahası qanshelli joqarı bolsa, sonshelli dáramat kóp boladı. Kerisinshe tovarlar az bolıp, olardıń bahası tómen bolsa soǵan qarap dáramat ta az boladı. Dáramattı anıqlaw ushın tovarlardıń muǵdarı olardıń bahasına kóbeyttiriledi. Bunda R=Q•P payda boladı.
Tovarlar muǵdarı óndiris kólemine, olardıń bahası bolsa bazarǵa sáykes keliwine baylanıslı boladı. İri firmalardıń kólemi úlken bolǵanlıqtan olardıń dáramatı da úlken boladı. Kerisinshe kishi firmalardıń dáramatı az boladı. Tovarlardıń bahasına kelsek, bul olardıń bazardaǵı qarıydarlardıń talabına qanshelli tolıq juwap beriwine, anıǵıraǵı tovardıń qunına baylanıslı boladı. Demek, dáramattı kóbeytiwdiń tiykarǵı shárti bazar talabına sáykes tovarlardı kóplep islep shıǵarıwdan ibarat. Eger firma buǵan erisse, ol

tovarlardı jaqsı pullay aladı, tovarına talap joqarı bolǵanlıqtan onı islep shıǵarıwdı jáne de keńeyttiriw múmkin boladı.

Dáramatlar jalpı dáramat, ortasha dáramat hám marjinal dáramatlarǵa bólinedi.

Jalpı dáramat (TR - total revenue) málim waqıtta, mısalı bir jılda firmanıń tapqan jámi dáramatı bolıp, bul barlıq tovar hám xızmetlerdi satıwdan kelgen pul túsiminen ibarat.

Aldın aytıp ótkenimizdey, bul ulıwma tovarlar muǵdarı menen bir tovardıń bahasınıń kóbeymesinen ibarat boladı, yaǵnıy TR=Q•P. Mısalı, muzlatqısh islep shıǵarıw zavodı jılına 100 mıń dana muzlatqısh islep shıǵarıp, onıń hár birin 1,2 mln. sumnan satadı. Bunda onıń jalpı dáramatı D=100 mıń*1,2 mln.= 120 mlrd. sum boladı.
Firmanıń jalpı dáramatı onıń qansha tovar satqanlıǵı menen salıstırılǵanda ortasha dáramat kelip shıǵadı.