Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

tovarlar hám pul qarjıları birgelikte isbilermenlik kapitalı dep ataladı. Isbilermenlik kapitalı óndiris hám aylanıs protsessinde turaqlı hárekette boladı hám bul xáreket prosessinde bir qatar basqıshlardı basıp ótedi.
Óndiriske jumsalatuǵın hár qanday kapital óz háreketin pul formasınan baslaydı. Pul (P) tiyisli resurslar bazarınan zárúr bolǵan tovarlar, yaǵnıy óndiris ásbapları (Óá) hám jumıs kúshin (Jk) satıp alıwǵa sarplanadı (avanslanadı). Bul jaǵdayda pul tek tovarlar satıp alıw ushın emes, al óndiris ushın zárúr bolǵan ekonomikalıq xızmet faktorarın satıp alıwǵa jumsaladı. Bul aylanıs tarawında pul kapitalı óz háreketiniń birinshi basqıshınan ótedi:
Óá
P T
Jk

Bul prosess nátiyjesinde pul formasındaǵı qarjılar ónimli kapital formasına aylanadı hám olar óndiris prosessiniń potensial faktorları esaplanadı. Kapitaldıń háreketiniń ekinshi basqıshı óndiris (Ó) prosessi esaplanıp, onıń nátiyjesinde kapital tutınıwǵa tayar tovar (Tʹ) formasına iye boladı. Bul jerde payda etilgen tovarlardıń qunı óndiris ásbapları hám jumıs kúshine sarplanǵan qunnan artıq boladı, yaǵnıy:

Óá
T . . . Ó . . . Tʹ
Jk
Sebebi payda etilgen tovarlardıń qunında óndiris ábaplarınıń qosqan qunı, jumıs kúshi qunınıń ekvivalenti hám olar tárepinen júzege keltirilgen qosımsha ónimniń qunı da bar boladı.
Úshinshi basqıshta islep shıǵarılǵan tovarlardı satıw júz beredi TʹPʹ bul basqıshta tovarlar pulǵa aylanadı hám óziniń dáslepki formasına qaytıp keledi. Dáslepki, pul formasında sarplanǵan qarjı jáne pul formasında, biraq muǵdarı boyınsha kóbirek bolıp qaytadı. Sonlıqtan onı Pʹ=P+p kórinisinde sáwlelendiriw múmkin.
Tovarlardı satıwdan túsken pul kapitalı jáne óndiris faktorların satıp alıw ushın sarplanadı hám sol tártipte joqarıdaǵı háreket toqtawsız tákirarlana beredi.

Isbilermenlik kapitalınıń óz háreketinde úsh basqıshtı izbe-iz basıp ótip, turaqlı túrde bir formadan basqa bir formaǵa aylanıp, jáne dáslepki formasına qaytıp keliwi onıń sheńberli aylanısı dep ataladı.

Óndiris úzliksiz dawam etiwi ushın isbilermenlik kapitalı óziniń bir formasınan basqa bir formasına aylanıp turıwı hám joqarıda keltirilgen úsh formada da bolıwı lazım. Eger isbilermenlik kapitalınıń bul formalarınıń biri toqtap qalsa, onıń háreketiniń úziliksizligi buzıladı. Isbilermenlik kapitalınıń hár úsh basqıshı bir waqıtta óziniń sheńberli aylansına iye boladı.
Isbilermenlik kapitalınıń háreketi bir sheńberli aylanıs penen toqtap qalmaydı , al ol úzliksiz dawam etip, tákirarlanıp turadı. Sheńberli aylanıslardıń bunday úzliksiz tákirarlanıp, jańalanıp turıwı isbilermenlik kapitalınıń aylanısı dep ataladı.
Kapitaldıń ayırım bólimleri túrli tezlikte háreket etiwi sebepli jumsalǵan qarjılardıń aylanıw tezligi túrlishe boladı.

2. Tiykarǵı hám aylanıs kapitalı, olardıń ózgeshelikleri

Kapital óziniń kelip shıǵıwı hám ósiw dereginiń qanday bolıwına qaramastan eki bólimge bólinedi: tiykarǵı hám aylanıs kapitalı.

Tiykarǵı kapital bul sonday kapital, onda birlesken bazar qunı jaratılǵan tovar hám xızmetlerdiń bahasına birden emes, al kishi bóleklerge bólingen halda hám uzaq waqıt dawamında ótedi hámde sol dáwirde iyesine qaytıp keledi.

Tiykarǵı kapitaldı xojalıq ámeliyatında tiykarǵı qurallar dep júrgi ziledi hám buxgalteriyada esapqa alınadı. Tiykarǵı kapital imarat, qurılma, ásbap -úskene, túrli mashinalar hám úskenelerge sarplanǵan pul bolıp, olardıń resurs sıpatındaǵı ózgesheliklerin ózinde birlestiredi. Bul tiykarǵı kapitaldıń belgilerinde óz kórinis in tabadı:

1. 
   Tiykarǵı kapital bir neshe óndirislik ciklda ¹⁶ xızmet etedi.
   
2. 
   Tiykarǵı kapitaldıń qunı tayar tovar hám xızmetlerdiń bahasına bóleklerge bólinip ótedi. Mine usı bólek ámeliyatta amortizaciya ajıratpası dep júrgiziledi. Amortizaciya tiykarǵı kapitaldıń eskirip (tozıp) barıwına qarap, onıń qunın áste-aqırın islep shıǵarılǵan ónimge ótkeriw, tiykarǵı kapitaldı keyinala qayta tiklew maqsetlerinde ónimniń amortizaciya muǵdarına teń bólegin ajıratıp barıw processinen ibarat.
   
3. 
   Tiykarǵı kapital sáwlelengen qurallar uzaq waqıt xızmet etip, hár jılı óz qunın tovar hám xızmetlerdiń bahasına bólip-bólip ótkerip barǵanlıqtan, olardıń qaytadan tikleniwi eskirip (gónerip) bolǵannan soń hám uzaq waqıtqa shekem júz beredi. Mine sonda ǵana tiykarǵı kapitalǵa aylanǵan pul óz iyesine aylanıp keledi.
   
4. 
   Tiykarǵı kapital sáwlelengen qurallardıń materiallıq forması jaratılǵan tovarda sáwlelenbeydi.