1-Lekciya. Ómir iskerligi qáwipsizligin támiyinlew tiykarlari Reje

1-Lekciya. Ómir iskerligi qáwipsizligin támiyinlew tiykarlari
Reje:
1.1.Kirisiw.
1.2.Ómir iskerlikqáwipsizligi pánininini maqseti hám waziypalari.
1.3. Ómir iskerlikqáwipsizligi kursiniń qisqasha mazmuni.


1.1. Kirisiw
Mámleketimizde ǵárezsizligimizdiń dáslepki jillarinan aq puxaralardi sonday aq isshi hám xizmetkerlerdiń sotsiyalliq jaǵdayin jaqsilaw, olardi turmis dárejesin arttiriwǵa, islew sharayatlarin texnika qáwipsizligi hám sanitariya talaplari dárejesindegi tiykarin jaratiwǵa úlken itibar qaratilip kelinbekte. Tálim barisinda keń qamrawli reformalar ámelge asirilmaqta. Qabil qilinǵan Kadrlar tayarlaw milliy dástúri, Tálim haqqindaǵi nizamlar tiykarinda tálim tarawinda úlken jetiskenliklerge erisildi. Tálim mazmuni túpten jaqsi tárepke ópzgeriwge júz tutpaqta. Tálim sistemasiniń barliq baǵdarinda eń zamanagoy oqitiw qurallarq paydalanqlmaqta. Islep shqǵariw hám eń qudretli, zamanagoy islep shiǵariw qurallari menen támiyinlenbekte. Sotsiyalliq ómir tárzi rawajlanbaqta. Mámleketde qabil qilinǵan «Kadrlar tayarlaw milliy dástúri», «Tálim tuwrisinda»ǵi nizam tálim sistemasi mazmunin túpten ózgertip jiberdi. Soniń ishinde joqari oqiw rejelerine zamon hám ómir talaplarinan kelip shiǵip úlken ózgerisler kiritildi. Jas kadrlarǵa hár bir tarawda tereń hám keń kólemli maǵlumat beriw,olarǵa berilgen bilim islep shiǵariwda hám jámiyetde óz kórinisin hám áhmiyetliligin joytpaytuǵin boliwina hám olardiń bilim dárejeleri duńya tálim standartlari qoyǵan talapqa juwap beriwine úlken áhámiyet qaratilmaqta.
Zamanagoy ómirdegi islep shiǵariw jedelligin jetik kadrlarsiz ámelge asiriw múmkin emes. Hár tarawda insan ómiri, oniń qadir-qimbati birinshi orinǵa qoyilip jumis jaqsi shólkemlestirilgen jerde jetiskenlikler álbette boladi.
Insan tuwiliwi menen jasaw,rkinlik hám baqtqa umtiliw huquqina iye boladi. Insan óziniń jasaw, dem aliw, den sawliǵi haqqinda qayǵiriw, qolay dógerek átirap, qáwipsizlik hám gigena talaplarina juwap beretuǵin miynet sharayatinda islewge bolǵan huquqlarin ómir qáwipsizligi barisinda ámelge asiradi.Oniń bul Uning bu huquqlari Ózbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinda kórsetilgen.
Ómir iskerlikqáwipsizligi– bul insanniń kundelikli jasawi, dem aliwi hám jasaw tárizi boladi.
Insan ómiri barisinda oni orap turǵan barliq ortaliǵi menen úzliksiz baylanista boladi hám sol menen birge hár dayim oni orap turǵan ortaliqqa baylanisli bolip kelgen hám sonday bolip qala bergen. Insan soniń ushin da ózin orap turǵan ortaliǵi qatarina aziq-awqat, hawa, suw, dem aliw ushin zárúr materialliq bóleksheler hám basqalarǵa bolǵan zárúrligin qanaatlandiradi.
Qorshaǵan ortaliq– insanniń qorshap turǵan ortaliq bolip, insanniń ómir qáwipsizligine, oniń den sawliǵi hám násline tuwridan-tuwri, birden tásiri yamasa araliqtan tásir etiwine qábiletli printsiplerdiń (fizikaliq, ximiyaliq, biologik, informatsion, sotsiyalliq) shártli jiyindisi bolip esaplanadi.
Insan hám dógerek-átrap úzliksiz óz-ara tásirde bolip, barqulla háreketdegi «Insan – dógerek átrap» sistemasi payda etedi. Duńyaniń evolyutsion barisinda bul sistemani shólkemlestiriwshiler úzliksiz ózgerib baradi. Insan jetilisti, jer shariniń xalqi hám oniń aǵimi ósedi, jámiyetdiń sotsiyalliq tiykarinda ózgeredi. Dógerek-átrap ózgeredi: insan ózlestirgen jer júzi hám jer asti aymaǵi keńeyedi; tabiiy tabiyat sharayati insaniyat jámiyetiniń ósip baratirǵan tásirin bastan ótkermekte, insan tárepinen jasalma jaratilǵan turmisliq, qala hám óndiris orayi payda boladi.
Tabiiy ortaliq ózi jeterli bolip,insan qatnasiwisiz erkin payda bola aladi hám rawajlana aladi. Insan tárepinen jaratilǵan basqa barliq ortaliq erkin rawajlana almaydi hám olar payda bolǵannan soń gónerip hám jemiriliwi múmkin.
Insaniyat óziniń dáslepki rawajlaniw basqishinda tábiy dógerek-átrap menen óz-ara jaqin háreket qiladi. Dógerek-átrap tiykarinan biosfera, jer asti, gallaktika hám sheksiz koinotdan payda boladi.
Biosfera-hámme túrdegi organizmler, soniń ishinde insan jasaw múmkin bolǵan dógerek-átrap bolip, ol quramali dúzilistegi jer shariniń áhmiyetli qatlami. Biosfera bir neshe milliard jillar dawaminda payda bolǵan. Zamonagoy alimlar biosferaniń bólekshelerin planeta boyinsha háreketin támiyinlewshi ayriqsha, global ekosistema sipatinda qaraydi. Házirgi ásirde ómir jerr qatlaminiń joqari (litosfera) bóleginde, jerdiń tómengi hawa (atmasfera) qabiǵinda hám jer shariniń suwli qabiǵi (gidrosfera) da tarqalǵan. Bul usi menen túsindiriledi, litosferada jer asti suwlardi hám taw shógindilerinde tereńlikti áste-aqirin artip bariwi menen temperatura da artip 2 km dan 16 km tereńlikte 100 ^oS hám joqari ( vulkan háreketlik zonasinda bolsa 200 den 1500 ^oS qa shekem) ni payda etedi.
Jerdiń betinde ómirdiń kontsentratsiyasi hám háreketi eń jrqari boladi.
Insan evolyutsiyasi barisinda óziniń aziq-awqat, sotsiyalliq bayliq, klimt hám hawa-rayi tásirinen qorǵaniw, ózine qolayliqti asiriw boyinsha talaplarin jedellirek qanaatlandiriwǵa umtilip tábiy ortaliqqa birinshi orinda biosferaǵa úzliksiz óz tásirin ótkeredi. Bul maqsedke jetiw ushin ol biosferani bir bólegin texnosfera iyelegen jerge aylandiradi.
Texnosfera - ótmishte biosferaǵa tiyisli bolǵan keyin insanlardiń óziniń sotsiyalliq hám jámiyetlik-sotsiyalliq talaplarin jánede jaqsilaw maqsetinde tuwridan tuwri yamasa sirtdan texnik qural menen tasir etken hududdir.
Texnosfera insanlar tárepinen texnik qurallar járdeminde jaratilǵan qala, qoǵanlar, awilliq punktleri, sanaat hám kárxanalar zonasi bánt etken aymaqta bolip esaplanadi.
Insan ómir qawipsizligi barisinda tek ǵana tabiy ortaliq emes bálki, jámiyetlik ortaliq dep ataliwshi adamlar menen de úzliksiz baylanista boladi Insadi jámiyetlik ortaliq penen baylanisiniń payda boliwin dawam ettiriw, bilim, tájriybelerdi almastiriw, óziniń ruwxan talaplarin qanaatlandiriw, intellektual qabiletlerin asiriwda paydalaniladi hám rawajlanadi.
Zamanagoy industrial jámiyetde insan dógerek-átrap komponentlerin (biosfera, texnosfera hám jámiyetlik ortaliq) penen óz-ara tásirde boladi. Yaǵniy insan tábiy dógerek-átrap úzliksiz tásir etse, óz náwbetinde biosfera hám insanniń talaplarinan kelip shiǵip oniń úzliksiz fizikaliq hám aqliy iskerliginiń nátiyjesi bolǵan texnosfera hám jámiyetlik ortaliq hám insanǵa tuwridan-tuwri yamasa sirttan úzliksiz tásir etedi. Joqarida aytilǵanlar tiykarinda tómendegishe sheshim shiǵariw múmkin:
1. zamanagoy insan oni orap turgan átrap-ortaliqtiń payda etiwshileri yaǵniy, tábiy, texnogen (texnosfera)hám jjámiyetlik ortaliq penen úzliksiz óz-ara tásirde boladi;
2. XIX ásir aqirinan baslap hám XX ásir dawaminda texnosfera hám jámiyetlik ortaliq úzliksiz rawajlanbaqta, buǵan sol tarawda insan iskerligi arqali ózgertilgen úleslerin aship berip atirǵani dálil bolip esaplanadi;
3. Texnosferaniń rawajlaniwi tábiy ortaliqti ózgertiw esabina ámelge aspaqta.
Zamsanagoy ómir insanlardiń jámiyetlik darejeleriniń joqarilawi menen birge olardiń tinishliǵina, den-sawliǵina hám miynet qáwipsizligine qáwip salatuǵin ámeller sani sani da artip barmaqta. Belgile sharayatda olardiń insanlardiń ruxiy jaǵdayina, organizminiń sawliǵina keri tásirin kórsetiwi hámmege belgili . Sol sebepli insanlardi tek olardiń aqliy yaki fizikaliq miynet iskerligi dawaminda bálki, jasaw jerinde,jolda hám hámme jaǵdaylarda qáyaipsizligin, jaqsi kayfiyatin, miynet qábiletin hám jumis ónimdarliǵin támiyinlew, den sawliǵi haqqinda qayǵiriw máselelerin jaqsi tárepke buriw júdá áhmiyetli máselelerden biri.
Berilgen máselelerdi tuwri sheshiwde ómir qáwipsizligi pániniń orni, oniń teoriyaliq maǵlumatlari menen bolajaq qániygelerdi qurallandiriw mashqalalardi jámiyetlik ómirde ilaji barinsha tuwri sheshiwine járdem beredi.