Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Birinshi faktor talap shaqıratuǵın tovardıń ózi qanday bolıwı. Bizge málim tovarlar 2 túrli boladı: a) kúndelikli eń zárúr tovarlar, bulardı hámme tutınadı; b)


¹¹ O’lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. –T.:”Iqtisod-Moliya”, 2014, 94 bet


prestijli, eń zárúr bolmaǵan yamasa hasıllıq payda etiwshi tovarlar. Bul tovarlardı hámme emes, al saylanǵan qarıydarlar tutınadı, bular ádette pulı kópler boladı. Kúndelikli tovarlarǵa talaptıń elastikligi tómen boladı, sebebi bahanıń ózgeriwine juwap retinde olarǵa talap kemirek ózgeredi.
Ekinshi faktor. Bazarda orınbasar tovarlardıń bar ekenligi. Sonday sharayatta baha artqanda talap basqa bahası ózgermegen tovarǵa kúsheyedi, sebebi bul tovarlar orınbasar bolıp mútájlikti birdey qanaatlandıradı.
Úshinshi faktor – bazardıń xarakteri. Eger bazar tar bolsa, bahanıń ózgerisi ol jerdegi málim tovarǵa bolǵan talaptı elastik etedi.
Tórtinshi faktor – bul talaptıń qanday waqıt aralıǵında ózgeriwi. Eger qısqa waqıttı alsaq, bunda talaptıń bahaǵa baylanıslı elastikligi sezilmeydi, uzaq dáwirde ol anıq kózge taslanadı.
Talaptıń elastiklik dárejesin onıń koefficienti sáwlelendiredi.

Talaptıń bahaǵa baylanıslı elastiklik koefficienti bul talap kólemi ózgerisiniń bahanıń ózgerisine bolǵan salıstırması.

Bul ózgerisler dáslep procentlerde sáwlelenip, sońınan salıstırıladı. Bunı tómendegishe sáwlelendiriw múmkin:

Ek 
^D% ; bunda E
P% ^k
– elastiklik koefficienti. D % (demand) - talaptıń procent

esabında ózgeriwi, P % (price) - bahanıń procent esabında ózgeriwi. Bunı bir mısalda kórip shıǵamız. Aytayıq, bir shishe “Kola”nıń bahası 1000 sumnan 1200 sumǵa qımbatladı. Buǵan juwap retinde “Kola”nı satıp alıw 12 shisheden 9 shishege
1200 1000 _{*100  20%}

túsip qaldı. Demek, baha 20 procent qımbatladı (
100
). Talap

bolsa 25 procent qısqardı( ^{12  9 *100  25%} ). Endi bul kórsetkishlerdi formulaǵa

12

túsirsek,
Ek 
²⁵  1.25
20

; E_k=1,25 yamasa E_k>1. Bunda talap – 25 procent

qısqarǵan, baha 20 procent qımbatlaǵan. Nátiyjede 25>20 júzege kelgen. Talap nızamına muwapıq talap bahaǵa keri qatnasta bolǵanlıqtan, bahanıń ózgeriwi plyus bolǵan halda, talaptıń ózgeriwi minus bolǵan. Kerisinshe de boladı.
Aytılǵan koefficientke qarap elastiklik jaǵday anıqlanadı. Eger E_k>1 bolsa talap elastik esaplanadı, eger E_k<1 bolsa elastik emes talap bar boladı. Eger E_k=1 bolsa absolyut elastik emes talap júzege keledi, yaǵnıy bahaǵa juwap retinde talapta hesh qanday ózgeris júz bermeydi. Egerde E_k=1 bolsa, bunda baha hám talap birdey ózgergen boladı. Mısalı, baha 10 procent artqan halda talap ta 10 procent qısqarǵan boladı.

Talaptıń dáramatqa baylanıslı elastikligi dáramattıń ózgeriwine juwap retinde talaptıń qanshelli ózgergenligin bildiredi.

Baha ózgermegen halda dáramat ózgerse, tutınıwshınıń talabı da ózger edi, sebebi onıń satıp alıw qábileti artadı yamasa kemeyedi. Talaptıń dáramatqa baylanıslı elastikligin de elastiklik koefficienti belgileydi. Talaptıń dáramatqa baylanıslı elastiklik koefficienti – procent esabındaǵı talap muǵdarınıń ózgeriwi procent esabındaǵı dáramattıń ózgeriwine bolǵan salıstırması esaplanadı. Bunı

Ek  ^D%

I%

dep sáwlelendiriw múmkin. Bunda E_k

– elastiklik koefficienti. D% -

talaptıń procent esabında ózgeriwi, I % (income) - dáramattıń procent esabında ózgeriwi. Bizge málim, bazardaǵı talap túrlishe ózgeredi. Kúndelikli zárúr tovarlar

bar, olarǵa talap dáramattaǵı ózgeriwge sezilerli bolmaydı, sebebi olardıń tutınıwısız jasap bolmaydı.

2. lekciyanıń jobası:

1. 
   Usınıs túsinigi. Usınısqa tásir etiwshi faktorlar.
   
2. 
   Usınıs nızamı. Usınıs elastikligi
   
3. 
   Bazar teńsalmaqlıġı hám onı qáliplestiriw jolları
   

1. Usınıs túsinigi. Usınıs nızamı

Eger bazardaǵı talap qarıydar tárepinen bolsa, tovar usınısı satıwshı tárepinen boladı. Usınıs talaptı qanaatlandırıwdı mólsherleydi. Usını s bazarǵa neni (qanday tovar yamasa xızmetti), qansha shıǵarılıwın hám satıwǵa qoyılıwın bildiredi. Bul birinshiden, óndiris kólemine; ekinshiden, ónimniń qansha bólegi tovar sıpatında bazarǵa shıǵıwına; úshinshiden, hár bir tovardıń bahasına baylanıslı boladı.
Usınıs anıq bir waqıtta hám bazarǵa salıstırmalı júzege keledi.

Usınıs – bul anıq bir tovar yamasa tovarlardıń málim waqıtta hám málim baha menen satıw ushın bazarǵa shıǵarılıwı.

Usınıstıń muǵdarına kóplegen faktorlar tásir etedi, biraq dáslep usınıs tıń bahaǵa baylanıslılıǵın qarap shıǵamız. Bunda basqa faktorlar ózgermeydi dep, olardıń usınısqa tásirin esapqa almaymız.
Dáslep usınıs etiletuǵın tovar bahası ózgergende ayırım satıwshı qanday is tutınıwın kórip shıǵamız. Bunıń ushın kestege názer taslaymız (7.3-keste).