Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Totalitar jobalı sistemadan bazar ekonomikasına ótiw jolı. Bul bazar ekonomikasına ótiwdiń eń sońǵı jolı bolıp, bul joldan eski socialistlik mámleketler hám awqamlas respublikalar ótedi. Bul jol jobalı sistemadan bazar ekonomikasına qaytıw jolı esaplanıp, usı tárepi boyınsha ol basqa jollardan parqlanadı. Bunda aldın zorlıq penen toqtatılǵan bazar ekonomikasına qaytadan ótiledi. Bul jolda jobalı sistemadan miyras bolıp qalǵan materiallıq bazaǵa hám toqtatılıp úlgermegen bazar baylanıslarına, basqa mámleketlerdiń toplaǵan tájiriybesine tiykarlanadı.

Ótiw dáwirinde bazar ekonomikasın qáliplestiriwdiń tiykarǵı baǵdarları bolıp tómendegiler esaplanadı:

1. 
   Ekonomikanı erkinlestiriw. Erkinlestiriw – bul xojalıq turmısınıń barlıq tarawlarındaǵı tosqınlıq hámde sheklewlerdi, sonday-aq, mámleketlik qadaǵalawdı
   

keskin ráwishte qısqartıw yamasa biykar etiwge baǵdarlanǵan ilajlar sistemasınan ibarat.

2. 
   Ekonomikanı monopoliyadan shıǵarıw hám báseki ortalıǵın qáliplestiriw.
   
3. 
   Institucional ózgerisler. Usı ózgerisler tómendegi tarawlardı óz ishine qamtıp
   

aladı:


menshik qatnasıqların ózgertiw, sonıń ishinde, jeke sektordı jaratıw; bazar infrastrukturasın qáliplestiriw;
ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke salıwdıń jańa sistemasın jaratıw;
bazar sharayatlarına sáykes keliwshi xojalıq nızamshılıǵın qabıl etiw hám

basqalar.

4. 
   Strukturalıq ózgerisler. Strukturalıq ózgerisler birinshi gezekte ekonomika hám onıń ayırım tarawlarınıń quramında aldıńǵı sistemadan qalǵan teńsizliklerdi jumsartıw yamasa saplastırıwǵa baǵdarlanǵan.
   
5. 
   Makroekonomikalıq, tiykarınan, finanslıq turaqlastırıw. Makroekonomikalıq turaqlastırıw ilajları sistemasına pul emissiyasın sheklew, mámleketlik byudjet qıtshılıǵın qısqartıw, unamlı procent stavkasın támiyinlew hám basqalar kiredi.
   
6. 
   Bazar xojalıǵına sáykes bolǵan xalıqtı sociallıq qorǵaw sistemasın qáliplestiriw. Bul sistema xalıqtıń salıstırmalı mútáj qatlamın anıq sociallıq qollap- quwatlawǵa baǵdarlanǵan.
   

Bazar sistemasınıń joqarıda keltirip ótilgen tiykarǵı mexanizmlerin qáliplestiriwdiń juwmaǵına jetiwi ótiw dáwiriniń tamamlanǵanlıǵınan derek beredi.

2. Bazar ekonomikasına ótiwdiń milliy modelleri

Bazar ekonomikasına ótiw joqarıda kórip ótkenimizdey hár túrli jollar hám usıllar arqalı ámelge asırılıp, bunda dúnya elleri ótiwdiń túrli modellerinen paydalandı. (Model franc. modele

• 
  úlgi).
  

Ilimde ekonomikalıq rawajlanıw modelleri boyınsha hár túrli pikirlerdi ushıratıwǵa boladı. Biziń názerimizde ol quramalı túsinik bolıp, ekonomikalıq qatnasıqlardıń keń kólemli sistemasın óz ishine aladı hám ol sol xalıqtıń milliy mentaliteti, turmıs tárizi, dúnya qarası, mádeniyatı, dini, ruwxıy hám basqada bir qatar faktorlarǵa baylanıslı boladı. Mámleketler rawajlanıw modelin tańlawda usı faktorlar menen bir qatarda, óziniń tábiyiy baylıqları, geografiyalıq jaylasıw jaǵdayı, mámlekettiń xalıq aralıq integraciyada qatnasıwı hám óziniń ekonomikalıq rawajlanıw jaǵdayın esapqa aladı.
Dúnya tájiriybesinde Aziya, Evropa, Arqa Amerika, Latın Amerikası, Afrika hám Aziya-Tınısh okeanı sıyaqlı ekonomikalıq rawajlanıw modelleriniń bolǵanlıǵın bilemiz. Bul modeller ishki rawajlanıw faktorları hám ámelge asırıw usılları boyınsha bir-birinen parıqlanadı. Evropa modelinde ekonomikalıq rawajlanıwdıń sociallıq baǵdarlanǵanlıǵı hám biznesti hár tárepleme qollap quwatlawǵa itibardıń qaratılǵanlıǵın kóriwge boladı. Bul model Batıs hám Oraylıq Evropa elleri ushın tán bolıp, bunda mámleket tárepinen kúshli sociallıq siyasat júrgiziwge itibar beriledi. Joqarıda aytıp ótkenimizdey, olardı birlestiriwshi tiykar bolıp mámleketlerdiń rawajlanıw dárejesiniń bir-birine jaqınlıǵı esaplandı.
Aziya rawajlanıw modeli óndiristiń aziyalıq usılına tiykarlanadı, bunda sanaat hám awıl xojalıǵı tiykarǵı orındı iyeleydi. Ayırım mámleketlerdiń social- ekonomikalıq dúzilisindegi hám ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı jaqınlıqlar olar ortasında integraciyalıq processlerdiń júzege shıǵıwına alıp keldi.
Aziya modelleri ishinde Yapon, Koreya, Hind hám Qıtay modelleriniń jetiskenliklerin ayrıqsha atap ótiwge boladı. Aziya modelinde jámáát óziniń bekkemligi, awızbirshiligi hám monolitligi menen ajıralıp turadı. Mısalı, “Yaponiya

akcionerlik kompaniyası” túsiniginde mámleket bir pútin aǵza, bir firmaday bolıp háreket etedi, barlıq xızmetkerler óz mápleriniń birdeyligi menen baylanısadı. Biraq onıń bas mexanizmi húkimettiń ekonomikanı qatań belgilengen jobalar tiykarında basqarıwında emes. Joba hám baǵdarlamalar bul jerde boljaw xarakterine iye boladı. Yaponiyada, sonday-aq Aziyanıń jańa industrial mámleketlerinde erkin isbilermenlik xızmeti mámleketlik basqarıw menen birgelikte alıp barıladı.